“CIA dekonspiroi Berishën që mbronte lobin proserb”

Ka pasur argumenta therës për zgjedhjet e pranverës 1996, ndërsa pjesa më e madhe e komunitetit ndërkombëtar nuk pranoi të shqyrtojë evidencat tronditëse që zgjedhjet ishin një mashtrim dhe ishin motivuar politikisht nga ngatërrestarët majtistë. Ishte në qarkullim në shumë qarqe teoria që "Presidentët e fortë" ishin përgjigja e problemeve të rajonit dhe Dr. Berisha shihej si një shembull përfaqësues. Në vjeshtën e vitit 1996, atmosfera e pasigurisë kishte filluar të përhapej mes elitës politike në Tiranë, por shumica e popullsisë, megjithatë, ishte e pandërgjegjësuar për stuhinë që po vinte. FMN kishte publikuar një deklaratë në 5 tetor '96 duke shprehur shqetësimin rreth rritjes së të ashtuquajturave skemave bankare piramidale pas takimeve me zyrtarë të ministrisë së Financave. Sistemi bankar që Shqipëria kishte trashëguar nga komunizmi, nuk ishte privatizuar dhe ishte tërësisht jofunksional dhe i papërshtatshëm për t'u përballur me dyndjet e mëdha të të ardhurave të emigrantëve pas viteve 90. Në një raport të BB për shkaqet e turbullirave në '97 thuhet se: "Pak vende kanë eksperimentuar një zhvillim të tillë të skemave piramidale dhe sigurisht asnjëri nuk ka përjetuar një ngërç katastrofik të rendit publik, pranë një lufte civile e ndjekur nga rënia e skemave piramidale. Skema të tilla u dukën pas rënies së qeverisë komuniste në 1990. Numri i skemave piramidale dhe fondeve investuese u rrit deri në 20, në vitin 1996. Jo të gjitha skemat filluan si piramidale të pastra. Disa prej tyre ishin me investime legjitime fondesh me aktivitete komerciale dhe tregtare që morën tiparet e skemave piramidale pak më vonë, për shkak të menaxhimit dhe ndryshimeve të klimës së biznesit (psh heqja e embargos së OKB ndaj ish Jugosllavisë në 1995)..."

Si pasojë, kompanitë e reja financiare filluan punën, duke gëlltitur të gjitha likuiditetet. Në Shqipëri kishte pak të ardhura nga investimet në ekonominë reale. Piramidat lulëzuan dhe ishin të afta të ofronin përqindje shumë të larta interesi me derdhje të reja të parave që financonin gjithashtu kthimet e larta që paguheshin për depozitorët reale... Shumë shpejt, interesa prej 30% ose më shumë, u bënë një normë. Vëzhgues të huaj panë se njerëzit në Tiranë filluan të mos punonin më, duke përfituar nga intereaat shumë të larta ditore, rreth 60% për disa llogari. Shqiptarët e kthyer nga Greqia, vrapuan të fusnin paratë e kursyera në këto depozita sa më shpejt të ishte e mundur, dhe më pas paguanin pushime të gjata nëpër plazhe me këto të ardhura...Qeveria nuk kishte asnjë autoritet financiar adekuat të aftë për të kontrolluar piramidat, edhe pse do të dëshironte të bënte një gjë të tillë. Administrata e Presidentit Sali Berisha nuk i vuri veshin paralajmërimeve të zyrës së FMN në Tiranë në tetor '96. Bankat piramidale vazhduan sikurse më parë, me figura pak të njohura, si një ish rreshter i ushtrisë Vehbi Alimuçaj, i katapultuar në opinionin publik si menager i VEFA që drejtonte një grup me një xhiro multimilionëshe. VEFA kishte shumë lidhje të afërta me PD dhe qeverinë....

Me fillimin e krizës së skemave piramidale, kishte fare pak ekonomi reale për të parandaluar kolapsin e madh që po afektonte gjithë shoqërinë. Mekanizmat e shtetit shqiptar ishin shumë të dobëta për të mundësuar që qeveria të ishte e aftë të kontrollonte në mënyrë efektive, protestat popullore në rrugë. Kjo ishte më emergjente në jug të vendit, ku veç disa qyteteve si Kavaja apo Elbasani, ku ka pasur një traditë të një mbështetjeje aktive për PD, njerëzit ishin të aftë të merrnin kontrollin e lokaliteteve të tyre pa ndonjë vështirësi.

Mbështetja Britanike
Në të njëjtën kohë, qeveria Berisha po ndeshej me një mungesë popullariteti në rritje si përhapja e çështjeve të të drejtave të njeriut dhe disa mbështetës ndërkombëtarë kyç në USA dhe gjithandej tek ndërkombëtarët, filluan të tërhiqen nga mbështetja e tyre. Pas disa kundërshtimeve që ndoqën zgjedhjet e vitit 1996, (në mënyrë të veçantë dëbimi i gjyqtarit Zef Brozi dhe ekzilit të ish ndihmësit të Berishës, Gramoz Pashko në Uashginton), filluan të përhapen shqetësime të shumta nga qeveria e SHBA rreth realitetit të vërtetë demokratik të administratës së Berishës dhe rritjes së menjëhershme të tendencave të saj autoritariste. Lobi grek, shumë influencues brenda dhe rreth Departamentit të Shtetit e pa Berishën si një nacionalist agresiv. Pentagoni, megjithatë, vazhdoi të shfaqte më shumë simpati për regjimin e PD. Në Evropë, qeveria konservative e John Major në Londër vazhdoi të mbetej shumë mbështetëse e Berishës ashtu sikurse bënë edhe qeveritë në Itali e Francë. Agjencitë evropiane të inteligjencës si MI6 në Britani ishin të shqetësuara për "instalime sekrete" të mbështetësve të PD, të lidhur në vendet evropiane me forcat pro Serbe dhe ishin gjithashtu të shqetësuar që të mbanin Berishën në pushtet. Diaspora shqiptare në USA shfaqte influenca të ndryshme. Megjithëse në mënyrë tradicionale me prapaskena shumë të djathta dhe të dominuar nga familjet kosovare të pasura, ka pasur rrjedhje të refugjatëve të rëndësishëm nga Tirana pas '91 siç ishte ish ministri i Jashtëm Muhamet Kapllani dhe një numër zyrtarësh drejtues që u "pastruan" nga forcat e armatosura nga Berisha. Ata filluan që të ndikojnë në opinion brenda diasporës në SHBA e cila në çdo ngjarje rriste ndikimin dhe organizohej më mirë, si pasojë e krizës emergjente në Kosovë.

Në çështjen e Kosovës, brenda diasporës në USA, qeveria Berisha shihej si e paefektshme dhe e dobët. Në Londër, Shqipëria perceptohej si një qeverisje e fortë, e nevojshme, duke marrë shkas nga e kaluara komuniste. Qeverisja e John Major nuk u duk se shihte, apo të donte të shihte që shumë zakone politike të të kaluarës komuniste po dominonin në lidershipin e PD. Qeveria britanike dukej e pashqetësuar që Shqipëria nuk kishte një zhvillim institucional apo demokratik, për të kufizuar presidentin nga sjellja e tij e tepruar, apo politikat ekstremiste, apo për të mbrojtur atë nga lëvizja popullore në rrugë ashtu sikurse po zhvillohej në fillim të '97. Duke pasur vëmendjen tek trazirat në rritje në Kosovë, evropianët dukeshin të pashqetësuar për faktorin e ri domethënës të '96 për emergjencën e UÇK si një forcë paramilitare, duke ndjekur sulmet e ushtrisë serbe dhe instalimeve policore në maj 1996. Në realitet, lënia jashtë e çështjes së Kosovës nga Marrëveshja e Dejtonit, dobësoi në mënyrë fatale lidershipin e LDK dhe Ibrahim Rugovën.

Ndërkohë kriza në Tiranë filloi të intesifikohej pas Krishtlindjeve '96 me një turmë të madhe në rrugë jashtë zyrave të kompanive piramidale dhe zhurmave të përhapura për financat e tyre të dobëta. "Independent" raportoi se humbjet e mëdha në skemat piramidale, çuan në shkatërrimin financiar të shumë familjeve si pasojë e përfshirjes në to. Ministri i Financave Ridvan Bode paralajmëroi se Shqipëria do të përballje me një katastrofë në rastin e rrëzimit të skemave piramidale dhe kjo ishte përpjekja e parë e një anëtari të qeverisë për t'u përballur me katastrofën financiare. Kjo deklaratë pati efekt të kundërt për qeverinë, ndërsa firmat nisën të rrisin përqindjet e interesit si kundërpërgjigje, një mënyrë kjo për të qetë-suar depozituesit e shqetësuar. Madje, një menaxher i VEFA-s arriti të ofrojë 32 përqind fitim për një depozitë 55 ditore. Vefa nxori edhe një reklamë të re në TV, "VEFA Holdind pranë jush gjithnjë", formulë ironike kjo duke pasur parasysh ngjarjet që do të pasonin. Operatorët e piramidave ishin tani më të ndërgjegjshëm për ashpërsimin e krizës financiare se shumica e qeverisë. Një javë më parë gazeta "Albania" raportoi se 130 milionë dollarë ishin nxjerrë jashtë Shqipërisë, drejt Italisë, me një motoskaf.
U njoftua gjithashtu se paratë po nxirreshin jashtë vendit për të blerë ar dhe për ta depozituar në bankat austrtiake dhe zvicerane. Njerëzit nisën të shpenzonin para për blerjen e pronave të patundshme dhe apartamente që ishin shitur për disa mijëra USD në vitin 1990 dhe tani u shtrenjtuan dhjetëfish. Por, ndërsa sfera e qelqtë e prosperitetit dukej e sigurtë në Shqipëri, në zonat e tjera shqiptare, në pyjet dhe malet në verilindje, përpjekja ushtarake e kosovarëve ndaj Serbisë po intensifikohej. Por, Kosova ishte jashtë shqetësimeve të Shqipërisë në atë kohë.