|
| | | Dijetarėt musliman |  |
| | | Autori | Mesazh |
|---|
il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
|  Titulli: Dijetarėt musliman  Fri Jan 04, 2008 11:57 pm | |
| Xhabir Ibn Haijan
(Geber)
(Vdiq 803 e.r)
Nga Dr. A. Zahur
Xhabir Ibn Haijan, i njohur ne mesjete me emrin Geber, njihet si babai
i kimise. Emri i tij i plote ishte Abu Musa Xhabir Ibn Hajan. Ai
renditej si nje nga shkencetaret e pare gjate kohes kur praktikonte
mjekesine dhe alkimine ne Kufa (Iraku i sotem) rreth vitit 776 e.r. ne
fillim ai ishte nen patronazhin e vezirit te Barmakit gjate Halifatit
Abasit te Harun al-Rashidit. Xhabir vdiq ne Kufa ne vitin 803 e.r
|  |
Kontributi i tij me i madh ishte ne fushen e kimise. Ai eshte i famshem
per shkrimin e me shume se 100 librave prej te cilave 22 ishin rreth
kimise dhe alkimise. Ai prezantoi hetime eksperimentale ne alkimi (
vjen nga fjala al-kimija ne arabisht), duke krijuar keshtu nje vrull
per kimine moderne. Xhabir theksoi perdorimin e eksperimentit dhe
zhvillimit te metodave ne menyre qe te arrihej prodhueshmeri ne punen e
tij. Ai i kushtoi mundin e tij zhvillimit te metodave baze ne kimi dhe
studimit the mekanizmave te ndryshem te reaksoneve kimike duke ndihmuar
keshtu zhvillimin e kimise si shkence qe nga kohet e alkimise. Ai
gjithashtu theksoi qe sasi te caktuara te substancave te ndryshme
perfshihen ne reaksione kimike. Prandaj, mund te thuhet qe ai hapi
rrugen per ligjin e raporteve konstante.
Kontributi i tij me rendesi me te madhe ne fushen e kimise perfshin
perfeksionimin e teknikave shkencore si psh: kristalizimit, distilimit,
avullimit, kalcinimit dhe zhvillimit te disa pajisjeve per kryerjen e
ketyre eksperimenteve. Arritja e tij me e madhe ishte zbulimi i
mineraleve dhe acideve te cilat ai i pregatiti per here te pare ne
alembikun e tij. Shpikja e tij e alembikut beri procesin e distilimit
me te lehte dhe me sistematik. Midis arritjeve te tjera te tij eshte
edhe pergatitja e nitrikut, hidroklorikut, citrikut, dhe acideve
tartarike. Ishte ne saje te ketyre veprave qe ai njihet si babai i
kimise. Sipas Maks Majerhafit zhvillimi i kimise ne Evrope mund te
gjendet direkt te Xhabir Ibn Haijani.
Xhabir ishte nje nga nismetaret ne zhvillimin e nje mundi te madh te
proceseve kimike te aplikuara. Kontributi i tij perfshin zhvillimin e
celikut, pergatitja e nje sere metalesh, parandalimi nga ndryshkja,
perdorimi i dioksidit te magnezit ne berjen e xhamit, ngjyrosjen e
rrobave dhe ngjyres se trupit, identifikimin e ngjyrave dhe yndyrnave.
Per me teper ai zhvilloi sistem per shkrirjen e arit.
Idete e tij eksperimentale hapen rrugen per nje sere klasifikimi te
substancave te cilat jane mese te zakonshme ne ditet e sotme. Ai i ndau
substancat ne metale, jo-metale dhe substanca avulluese dhe i ndau ato
ne: a)shpirtra te cilat avullojne nen ndikimin e nxehtesise si psh:
Kamfori, Arseniku dhe Amoniumi; b)metale si psh: Argjendi, Ari, Bakri,
Hekuri dhe c)perzjerje qe mund te kthehen ne pluhura.
Veprat e tij ne fushen e kimise perfshire ketu edhe librat Kitab
al-Kimja dhe Kitab al-Sab'in u perkthyen ne latinisht ne mesjete.
Perkthimi i Kitab al-Kimija u publikua nga anglezi Roberti i Cesterit
ne vitin 1144 e.r. dhe mori titullin "Libri i Perberjes se Alkimise".
Libri i dyte u perkthye nga i famshmi Gerardi i Kremones. Bertelot
perktheu disa nga veprat e tij te njohura me titujt "Libri i
Mbreterise", "Libri i Ekuilibrit","Libri i Merkurit Lindor", dhe eshte
e padyshimte qe ai nuk perdori titujt e sakte per librat e Xhabirit.
Anglezi Richard Russel perktheu dhe publikoi ne vitin 1678 nje tjeter
liber te xhabirit duke e titulluar ate "Shuma e Perfeksionit". Ai
pershkruajti Xhabirin me emrin Geber, princi dhe filozofi arab me i
famshem. Keto perkthime ishin te njohura ne Evrope per shekuj me radhe
dhe influencuan zhvillimin e kimise moderne. Disa nga termat teknike te
perdorura prej Xhabirit si Alkali gjenden ne shume gjuhe Evropiane dhe
jane pjese e fjaloreve shkencore. Vetem disa nga librat e tij jane
edituar dhe publikuar, kurse shume te tjere ruhen ne gjuhen arabe. Ai
gjithashtu ndihmoi ne shkenca si mjekesia dhe astronomia.
Edituar pėr herė tė fundit nga nė Sat Jan 05, 2008 12:04 am, edituar 1 herė gjithsej | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: 'Abdul Malik ibn Kureib el-Esmai Sat Jan 05, 2008 12:00 am | |
| 'Abdul Malik ibn Kureib el-Esmai[/size][size=14]
(740-828 e.r.)
nga
Dr. A. Zahur
El-Esmai ishte nje filologjist, i cili dha nje kotribut te rendesishem
ne zoologji, botanike, dhe ne perkudesjen e kafsheve.
'Abdul Malik ibn el-Kuraib el-Esmai lindi ne Basrah ne 740 e.r. Ai
ishte nje arab fetar dhe nje student i mire i poezise arabe. El-Esmai
konsiderohet si shkencetari i pare musliman i cili kontriboi ne
zoologji, botanike, dhe perkudesjen e kafsheve. Shkrimet e tij te
njohura perfshijne Kitab el-Ibil, Kitab el-Khalil, Kitab el-Vuhush,
Kitab el-Sha, dhe Kitab Khalk el-Insan. Libri i fundit mbi anatomine e
njeriut demontron dijen dhe ekerpertizen e tij te konsiderueshme ne
kete subjekt. El-Esmai vdiq ne 828 e.r.
Interesi per rritjen e kuajve dhe deveve ishte pergjegjes per nje pune
shkencore sistematike nga arabet qe ne shekullin e shtate. Gjate
kalifatit Umajad, sjellja e klasifikimi i kafsheve dhe te mbjellave u
studiuan nga disa shkencetare. Puna e el-Esmait ishte shume e njohur
midis shkencetareve te shekullit te nente dhe te dhjete.
Edituar pėr herė tė fundit nga nė Sat Jan 05, 2008 12:03 am, edituar 2 herė gjithsej | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Sat Jan 05, 2008 12:07 am | |
| ]Jakub Ibn Ishak Al-Kindi (Alkindus)
(800 - 873 e.r)[/size]
Al-Kindi njihet ne perendim me emrin Alkindus. Ne mesjete ai u njoh
edhe si "Filozofi i arabeve". Cardano e ka konsideruar Al-Kindin si nje
nga 12 mendjet me te medha te mesjetes. Ai eshte midis nje grupi te
vogel shkencetaresh muslimane qe dhane kontribut te madh ne shume
fusha. Al-Kindi ishte nje filozof, astronom, fizikant, matematikan, dhe
gjeograf. Midis te tjerave ai ishte edhe nje ekspert ne muzike.
Jakub Ibn Ishak al-Kindi lindi ne Kufa ( Iraku i sotem) ne vitin 800
e.r. Babai i tij punonte per kalifin Harun al-Rashid. Al-Kindi kaloi
pjesen me te madhe te karieres se tij ne Bagdat dhe ishte nje nga
bashkekohesit e al-Mutauakil, al-Mamun dhe al-Mutasim. Ai vdiq ne vitin
873 e.r. gjate kohes se mbretit al-Mutamid.
Al-Kindi ne fillim ishte fizikant dhe percaktonte dozat e ilaceve. Kjo
ndihmoi shume me vone ne zhvillmin e standarteve te dozave per
pacientet. Ne fushen e kimise, Al-kindi provoi se metalet baze nuk mund
te kovertoheshin ne metale te cmueshme dhe qe reaksionet kimike nuk
mund te prodhonin trasformimin e elementeve baze. Ai i dha nje ndihmese
te madhe sistemit arab te numrave. Ai gjithashu, kontribuoi ne
gjeometrine optike, nje fushe e vecante e fizikes, dhe shkruajti nje
liber rreth saj. Disa shekujt me vone, veprat e tij frymezuan Roxher
Bekon.
Al-Kindi beri kerkime ne aspektet shkencore te muzikes. Ai konstatoi qe
notat e ndryshme qe kombinohen ne menyre qe te prodhojne muzike kane
nje kulm dhe grada e harmonise varet ne frekuencen e notave. Me tej ai
prodhoi nje metode per percaktimin e ketij kulmi. Al-Kindi gjithashtu
konstatoi qe kur nje tingull prodhohet ai gjithashtu prodhon disa vale
ne ajer te cilat godasin daullen e veshit.
Al-Kindi ka shkruajtur me teper se 240 libra. Midis tyre 16 libra jane
rreth astronomise, 22 jane rreth mjekesise dhe filozofise, 12 ne
fizike, 32 rreth gjeometrise, 11 rreth aritmetikes, 9 rreth logjikes, 7
rreth muzikes dhe 5 rreth psikologjise. Ai gjithashtu ka shkruajtur
monografe rreth instrumenteve astronomike, shkembijve dhe gureve te
cmuar.
Gerard i Cermones perktheu
shume nga libra e tij ne latinisht. Keto libra perfshijen Ikhatijarat
al-Ajam, al-mosika, Risalah dar Tanxhim, Ilahjat-e- Arsitu, Mad-o-Xhazr
dhe Adijah Murakaba.
Influenca e tij ne zhvillimin e fizikes, matematikes, mjekesise, filozofise dhe muzikes zgjati per shume shekuj me
radhe.[/size] | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Thabit Ibn Kurrah (Thebit) Sat Jan 05, 2008 12:08 am | |
| Thabit Ibn Kurrah (Thebit)
(836 - 901 e.r.)
Thabit Ibn Kurrah, i njohur ne perendim me emrin Thebit, njihet per
kontributin e tij ne mekanike, astronomi, metametike dhe gjeometri.
Thabit Ibn Kurrah Maruan al-Harrani lindi ne Harran (Turqia e sotme )
ne vitin 836 e.r. dhe vdiq ne Bagdat ne vitin 901 e.r. Ai u bashkua me
matematicienin e madh musliman Muhamed Ibn Musa Ibn Shakir ne Bagdat i
cili ishte vendosur aty me urdher te kalifit abasid.
Thabit ishte nje pionier ne zgjerimin e konceptit te gjeometrise
tradicionale ne algjebren gjeometrike dhe propozoi teori te cilat cuan
ne zhvillimin e gjeometrise jo-Euklidiane, trigonometrise sferike,
llogaritmit integral dhe numrave reale. Ai perdori terminologjine
aritmetike per te studiuar aspekte te ndryshme te paraboles dhe
eklipsit. Teoria e tij rreth llogaritjes se siperfaqes the volumit te
trupave te ngurte eshte ne fakt ajo qe me vone u njoh si llogaritmi i
integralit.
Veprat origjinale te Thabit mbi mekaniken dhe fiziken pershijne
ekzaminimin e gjendjes se ekulibrit te trupave, rrezeve dhe leves. Disa
historiane e kane njohur ate themeluesi i statistikes. Ai ishte nje nga
kritiket e pare te pikepamjeve te Ptolemeut mbi astronomine. Ai
kritikoi gjithashtu disa teorema te Euklidit rreth elementeve dhe
propozoi permiresime te rendesishme. Thabit shtoi sferen e nente
astronomise se Ptolemeut. Disa hetime te hershme e kane kritikuar
vepren e tij "Shqetesimi i Ekuinoksit"dhe disa shekuj me vone Tycho
Brahe ( 1546-1601 ) e permiresoi kete veper.
Thabit analizoi disa probleme mbi levizjen e Diellit dhe ate te Henes
dhe shkruajti pakte rreth ores diellore. Ne vepren e tyre te famshme
"Der Mond", Bir dhe Madler permendin nje siperfaqe ne hene pasi Thabiti
e kishte permendur kete kohe me pare. Eshte nje rreth me nje diameter
prej rreth 8 miljesh ne seksionin e tete. Nderhyrja e nje rrethi tjeter
e kane ndryshuar formen e mureve te tij ne forme rrethi. Nje krater i
vogel eshte hedhur ne ne pjesen lindore te kesaj rrafshine.
Librat e Thabitit rreth matemetikes, astronomise dhe mjekesise kane
mbijetuar. Gjate kohes qe ai sherbente per kalifin Al-Mutadid ai
perktheu shume libra nga gjuha greke dhe ajo siriane ne ate arabe.
Midis perkthimeve te tij mund te permenden "Almagesti" i Ptolemeut,
"Elementet e gjeometrise" se Euklidit, "Libri i Seksioneve Konike" te
Apollonit dhe disa vepra te Arkimedit. Ne mesjete, Gerardi i Kremones
perktheu disa nga librat e e tij ne latinisht.
Djemte, niperit dhe sterniperit e tij kontribuan ne shkencat e
gjeometrise, astronomise dhe mjekesise. Djali i tij Sinani perfundoi
certifikata te rregullta te praktikuesve te mjeksise ne fillim te 931
e.r. dhe mori 800 certifikata prej shume doktoresh. Sinan gjithashtu
themeloi spitale levizese dhe hetoi neper burgje ne menyre qe te
siguronte nje sherbim shendeti te pershtatshem | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: 'Ali Ibn Rabban El - TABARI Sat Jan 05, 2008 12:09 am | |
| 'Ali Ibn Rabban El - TABARI
[838 - 870] Nga Dr. A. Zahur (Zahoor)
El-Tabari ishte mėsuesi i fizikantit tė shquar Zekerija
El-Razi (Rhaze). Ali Ibn Rabban El-Tabari lindi nė vitin 838. Gjithashtu njihej me emrin Ebu
el-Hasan. Ai u bė i famshėm me traktatin e tij mjekėsor
"Firdeus El-Hikmah". Pėrveē njohurive nė shkencat mjekėsore ai gjithashtu ishte edhe
filozof, matematikan dhe astronom. Vdiq nė vitin 870. |
 | Prindėrit
e Ali Ibn Rabanit i pėrkisnin qytetit Marv (Tabristan). Babai i tij
Sahli rridhte nga njė familje e respektuar dhe bashkėkohasit e tij e
thėrrisnin atė "Rattan", titull i lartė respekti qė do tė thotė "lideri
im". Ai ishte fizikant i suksesshmėm dhe ishte i njohur pėr punimet e
tij tė mrekullueshme nė artin e kaligrafisė. Kishte njohuri tė gjėra nė
astronomi, filozofi, matematikė dhe letėrsi. Gjithashtu ka shkruar njė
koment shkollor mbi librin e Batlemusit "El-Mijasti" duke sqaruar disa
nga pikat kryesore tė cilat nuk kuptoheshin mirė nga pėrkthyesit e
mėparshėm. Ali
El-Tabari u edukua nė shkencat e mjekėsisė dhe kaligrafisė nga babai i
tij Sahli. Ai mori dėshmi pėr kėto lėmi qė nė moshė tė re. Pėrveē
kėsaj, ai gjithashtu mėsoi gjuhėn greke dhe siriane. Traktati
i tij i njohur nė mbarė botėn nė shtatė volume "Firdeus El-Hikmah"
ėshtė enciklopedia e parė mjekėsore qė pėrmban shumė degė nga shkenca e
mjekėsisė. Kjo vepėr ėshtė pėrkthyer dhe botuar pėr herė tė parė nė
shekullin e njėzetė. Pėrpara kėtij pėrkthimi vetėm pesė dorėshkrime tė
tij origjinale janė gjetur nė bibliotekat e perėndimit. Dr. Sidiku, nė
kohėt e fundit, ka botuar tė gjitha vėllimet e librit "Firdeus
El-Hikmah" dhe nė parathėnie ka dhėnė informacione tė rėndėsishme pėr
enciklopedinė si dhe El-Tabariun. Aty ku ishte e nevojshme ai ka shtuar
shėnime sqaruese pėr tė lehtėsuar kuptimin e kėsaj vepre. "Firdeus
El-Hikmah" mė pas u botua gjithashtu edhe nė Evropėn Pėrėndimore.
Pėrmbajtja e shtatė vėllimeve ėshtė si mė poshtė:
Vėllimi i parė: Kulijat et-Tibb. Nė kėtė vėllim shqyrtohen njohuritė bashkėkohore tė shkencės sė mjekėsisė. Vėllimi i dytė: Pėrshkrim i organeve tė trupit tė
njeriut, rregulla pėr tė mbajtur shėndetin dhe tė dhėna tė pėrgjithshme pėr sėmundje tė caktuara muskulore.
Vėllimi i tretė: Diskutime dhe pėrshkrime dietash pėr mirėmbajtjen e
shėndetit dhe parandalimin e sėmundjeve ngjitėse. Vėllimi
i katėrt: Diskutime rreth tė gjitha sėmundjeve nga koka deri tek
kėmbėt. Ky ėshtė vėllimi mė me vlerė nga tė gjithė vėllimet e tjera.
Ėshtė i gjatė dhe afėrsisht pėrmban gjysmėn e volumit tė enciklopedisė.
Ky vėllim ėshtė i ndarė nė dymbėdhjetė pjesė: 1.Shkaqet e pėrgjithshme tė shpėrthimit tė sėmundjeve;
2. Sėmundjet e kokės dhe tė trurit;
3. Sėmundjet lidhur me syrin, hundėn, veshin, gojėn dhe dhėmbėt;
4. Sėmundjet muskulare (paraliza dhe spazma).
5. Sėmundjet e pjesėve tė gjoksit, grykės dhe mushkėrive;
6. Sėmundjet e barkut;
7. Sėmundjet e mėlēisė;
8. Sėmundjet e tėmthit dhe shpretkės;
9. Sėmundjet e zorrės;
10. Llojet e ndryshme tė etheve;
11. Sėmundje tė ndryshme - pėrfshin njė pėrshkrim tė shkurtėr tė organeve tė
trupit;
12. Kontrollimi i pulsit dhe urinės. Vėllimi i pestė: Tė
shijuarit, nuhaturit dhe ngjyrat.
Vėllimi i gjashtė: Drogat dhe helmi.
Vėllimi i shtatė: Tema tė ndryshme mbi kujdesin shėndetėsor. Pėrmban
gjithashtu diskutime mbi klimėn dhe astronominė dhe njė pėrmbledhje e
shkurtėr e mjekėsisė indiane. El-Tabari
librin "Firdeus el_Hikmah" e shkruajti nė arabisht dhe gjithashtu u
pėrkthye nė gjuhėn siriane. Gjithashtu ai shkruajti dy vepra tė tjera,
"Din-e-Deulat" dhe "Hifz el-Shehhat". Dorėshkrimet e fundit gjenden nė
bibliotekėn e Universitetit tė Oksfordit. | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Sat Jan 05, 2008 12:12 am | |
| Ebu Abullah El-Batani
(Albategnius)(858-929 e.r.)
nga: Dr. A. Zahur
El-Batani,
i njohur ne perendim si Albategnius ishte nje astronom dhe matematicien
i famshem.
Ai u njoh si astronomi me i madh i kohes se tij dhe nje nga
me te medhenjte e Mesjetes.
Ebu Abdullah Muhamed Ibn Xhabir Ibn Sinan
el-Batani lindi ne 858 e.r. ne ose prane Batanit, nje krahine ne Harran.Ai ishte pjestar i familjes mbreterore Sa'bi
te Harranit dhe ishte musliman. El-Batani i mori mesimet e para nga i ati,
Xhabir Ibn Sinan el Batani, i cili ishte gjithashtu nje shkencetar i njohur. Me
pas ai shkoi ne Raka, ne brigjet e Eufratit ku ai mori mesime te avancuara ne
shkence. Nga fundi i shek. 9 ai emigroi ne Samara ku ai punoi deri ne fund te
jetes se tij. El-Batani vdiq ne vitin 929 e.r..
Gjate qendrimit te tij ne el-Raka, nga 877 deri ne 929 ai beri zbulime te
rendesishme astronomike. Sipas profesor Filip Hitit, "...ai solli disa
permiresime ne punen e Ptolemit dhe gjithashtu korigjoi llogaritjet e bera mbi
levizjen e Henes dhe disa planeteve. Ai provoi mundesine e eklipsit diellor,
ndihmoi me te dhena me te sakta per sa i perket stineve, llogariti orbiten
ekliptike (me pamje vezake) gjatesine e stineve dhe vitit tropikal, dhe minin
(mesataren) e orbites se djellit. Llogaritja e sakte e tij per vitin djellor
prej 365 ditesh, 5 oresh, 46 minutash dhe 24 sekondash qendron shume afer
matjeve te fundit. Ai gjithashtu zbuloi qe largesia e djellit kishte ndryshuar
rreth 16 grade 47 minuta qe nga koha e Ptolemit. Ky zbulim shpjegon levizjen e
planeteve rreth djellit dhe nje dryshim te vogel ne matjene e kohes. Mendimi i
tij per sa i perket ekuinokseve, ishte ndryshe nga mendimi i gabuar i
Kopernikut disa shekuj me vone.
Ne nje kontrast te theksuar me Ptolemin, el-Batani provoi varacionet e
diametrit te dukshem kendor te diellit dhe solli shpjegime te ndryshme mbi
eklipsin. Pasi ai rishikoi orbiten e Henes dhe te planeteve, el-Batani solli
nje teori vertet te vlefshme mbi parcaktimin e kushteve per lindjen e henes se
re. Dunthorn, ne 1749, e perdori studimin e el-Batanit mbi eklipsin henor dhe
djellor, per percaktimine shpejtesise se levizjes se Henes. Ai percaktoi me
saktesi nje sere koeficientesh astronomike si p.sh., ekuinokset ne 54.5"
cdo vit dhe formen Ekliptike ne 23 grade 35 min.. El-Batani gjithashtu
prezantoi zgjidhjen e shume problemeve te trigonometrise sferike me perdorimin
e projekteve ortografike. Ishte puna e el-Batanit ne levizjet fikse te disa
yjeve qe e ndihmoi Hevelius te zbulonte variacionet rrethore te levizjes se
Henes.
El-Batani u be i njohur ne Matematike me perdorimin e perpjestimeve
trigonometrike ashtu sikurse ne i perdorim sot. Ai ishte i pari qe zevendesoi
vijat paralele greke nga Sinus me nje kuptim me te qarte te superioritetit te
tyre. Ai gjithashtu zhvilloi konceptin e kotangetit dhe plotesoi tabelat perkatese.
Xhozef Hell theksoi qe " ...ne fushen e trigonometrise, teoria e Sinusit,
Kosinusit dhe Tangentit i perket arabeve. Epokat e arta te Porbahut,
Regiomontanus dhe Kopernikut nuk mund te permenden pa vleresuar punen themelore
dhe pergatitore te matematicieneve arabe...".
El-Batani shkroi shume libra mbi astronomine dhe trigonometrine. Libri i tij me
i famsem ishte nje studim astronomik i paraqitur me tabela i cili me vone u
perkthye ne latinisht me titullin "De Scienta Stellarum - De Numeris
Stellarum et motibus". Kapitulli i trete i librit te tij mbi astronomine i
dedikohet trigonometrise. Nje perkthim i vjeter i ketij libri gjendet sot ne
Vatikan. El-Zixh ishte nje liber tjeter i El-Batanit i cili u publikua nga C.A.
Nullino ne Rome
ne 1899. Studimet e tij ne astronomi u perkthyen ne shume gjuhe te huaja dhe
paten nje influence te madhe ne Evrope deri ne periudhen e Rilindjes.
Beer dhe Madler, ne librin e tyre te famshem Der Mond (1837), permenden nje nga
karakteristikat e siperfaqes se henes sipas Batanit (Albategnius). Ky eshte
emri i nje siperfaqe boshe me nje diameter prej 80 miljesh ne seksionin 1, e
rrethuar me male qe arrijne nje lartesi prej 14000 kembesh, disa kratere dhe
vrima me buze te ngritura. Zbulimet origjinale te el-Batanit ne astronomi dhe
trigonometri paten nje ndikim te madh ne zhvillimin e shkences vecanerisht ne
periudhen e mesjetes. Ne librin e tij "De Revolutionibus Orbium
Clestium" Koperniku shpreh hapur mirenjohjen e tij ndaj el-Batanit. | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 1:28 am | |
| El FARABI
(AL-PHARABIUS)
[870 - 950]
Nga Dr. A. Zahur (Zahoor)
El Farabi, i njohur nė perėndim si Al- Pharabius (El-Farabius),
kontribuoi nė filozofi, logjikė, sociologji dhe shkencė. Ai njihej mė
sė miri si "mėsuesi i dytė" ( El-Mualim El-Thani) mbas Aristotelit. Ebu
Nasr Muhamed Ibn El-Farah El-Farabi ka lindur nė vitin 870 nė afėrsi tė
vendit Farab tė Turkestanit. Paraardhėsit e tij ishin me origjinė nga
Persia dhe babai i tij ka qenė gjeneral. Mbasi pėrfundoi edukimin nė
Farabė dhe Buharė shkoi nė Bagdad pėr studime tė larta. Atje studioji
disa gjuhė, shkencė, teknologji si dhe filozofi. Gjithashtu udhėtoi pėr
nė Damask dhe Egjipt pėr studime mė tė thella. El Farabi vdiq nė Damask
mė 950.
Nė
vitet e para tė karrierės sė tij tė gjatė El-Farabi ishte Kadi
(gjyqtar). Mė vonė ai vendosi tė ushtronte profesionin e mėsuesit. Ai
tregoi zgjuarsi tė jashtėzakonshme nė shumė gjuhė dhe pėr shkak tė
talentit tė veēantė nė lėmi tė ndryshme tė shkencės si dhe filozofisė
tėrhoqi vėmendjen e mbretit Saif el-Daula el-Halab (Aleppo). Por, pėr
shkak tė disa rrethanave tė pafatshme ai pėrjetoi vuajtje tė rėnda dhe
njėherė u detyrua tė punojė si kujdestar kopshti.
Kontributi mė i madh i El Farabit ėshtė nė logjikė, filozofi dhe
sociologji. Pėrveē kėsaj ai kontribuoi edhe nė matematikė, shkencė,
mjekėsi dhe muzikė. Ai ishte gjithashtu edhe enciklopedist. Kontributi
i tij i madh nė logjikė ishte studimi sistematik qė ai bėri duke e
ndarė lėndėn nė dy kategori: "Tahajjul" (idetė) dhe "Thubut"
(argumentet). Ai tentoi tė lidhė Platonizmin dhe Aristotelizmin me
teologjinė dhe shkruajti komente nė fizikė, logjikė dhe meteorologji.
El Farabi besonte se filozofia dhe islami janė nė harmoni. Ai pohon
ekzistimin e mangėsisė nė kontributin e tij nė fizikė. Libri i tij
"Kitab el-Ihsa el-Ulum" paraqet principet fundamentale dhe klasifikimin
e shkencave nga njė perspektivė e re.
El
Farabi shkruajti shumė libra nė lėndėn e sociologjisė, nga tė cilėt mė
me famė ėshtė "Ara Ahl El-Medina El-Fadilah" (Qyteti Model) i cili pa
dyshim ėshtė kontribut i ēmuar nė sociologji dhe shkencat politike. Po
ashtu shkruajti edhe libra pėr metafizikėn dhe psikologjinė qė
pėrfshijnė veprat e tij origjinale. El- Farabi thekson se njė individ
nuk mund tė arrijė sukses vetvetiu pa ndihmėn e shumė personave tė
tjerė. Ėshtė dispozitė e lindur tek ēdo njeri t`u bashkangjitet
njerėzve tė tjerė pėr punėn qė ai duhet tė bėj... Prandaj, pėr tė
arritur me sukses atė qė do, ēdo njeri duhet tė qėndrojė nė afėrsi tė
tjerėve dhe tė komunikojė me ta.
Ai
ishte njė ekpert nė muzikė, dha kontribut nė notat muzikore si dhe
shpiku disa instrumenta muzikorė. El- Farabi ju binte instrumenteve tė
tij aq mirė saqė njerėzit qeshnin si dhe qanin nga mrekullia. Libri
"Kitab el-Musika" ėshtė i njohur edhe sot e kėsaj dite.
El-Farabi
shkruajti njė numėr tė madh librash nė fusha tė ndryshme duke pėrfshirė
edhe kontributet e tij origjinale. Njėqind e shtatėmbėdhjetė libra janė
ruajtur deri mė sot. Dyzet e tre nga ato janė pėr logjikėn, shtatė pėr
shkencat politike dhe shtatė pėr etikėn, njėmbėdhjetė pėr metafizikėn
dhe njėzet e tetė libra rreth mjeksisė, sociologjisė, muzikės dhe
komente tė ndryshme.
Libri i tij "Fusus El-Hikam" ėshtė pėrdorur nė Evropė si libėr shkollor pėr lėndėn e filozofisė shekuj me rradhė. | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 1:30 am | |
| 'Abd El-Rrahman El-SUFI (AZOFI)
[903 - 986]
Nga Dr. A. Zahur (Zahoor)
El-Sufi , i njohur nė pėrėndim si Azofi, ėshtė njė nga dy astronomėt
praktik mė tė shquar tė epokės sė mesjetės. El-Sufi ishte astronomi i
parė i cili pėrshkruajti "mjegullėn" nė Andromedė nė librin e tij tė
yjėsive (Atlasi i Yjeve). Ai emėroi grupin e yjeve jugor El-Bekal
El-Ebjed apo "Yllėsia e Bardhė" mbasi mori informacionet nga udhėtarėt
Arab nga arkipelagu Malaj. Sot ne e njohim kėtė grup yjesh si Nubekula
Kryesore ( Reja e madhe Magelanike).
El-Sufi pėrgadiste hartat e qiejve nga observatoriumi i tij personal
dhe me kujdesi vendoste magnitudat e tyre. Libri i tij "Kitab
el-Kavatib el-Thabit el-Musavar" ishte kryevepėr nė astronominė
yjore.Gjendet nė origjinal nė gjuhėn arabe si dhe i pėrkthyer nė gjuhėn
franceze nga Shjellepur. Kitab el-Kavatib konsiderohet me rėndėsi edhe
nė ditėt tona pėr studimin e lėvizjeve tė pėrshtatshme dhe variablės me
period tė gjatė. Nė librin e tij ai pėrfshiu gjithashtu edhe Theta
Eridanin, njėri nga trembėdhjetė yjet mė tė shndritshėm tė njohur nė
atė kohė. Ulug Begu, mė 1437 zbuloi se ajo ishte nga e para magnitudė
nė librin e tij tė yjeve fikse. Edmond Halej gjatė udhėtimit tė tij pėr
nė St. Helena nė fillim tė shekullit tetėmbėdhjetė e pa atė si yll tė
magnitudės sė tretė.
El-Sufi
thekson se ngjyra e Sirmsit (alpha canes majoris) nuk ndryshon, gjė kjo
qė ėshtė konfirmuar edhe nga vėzhgimet e mėvonshme. Ēuditėrisht, Seneka
raporton se e ka parė atė tė kuqe nė Romė, Ptolomey nė Aleksandri tė
kuqėrremtė, dhe Shmidt (1841) nė Athinė e vėrejti atė tė bardhė dhe
mbas disa ditėsh e gjeti tė verdhė. Parashikohet qė kėto kontradikta tė
jenė si pasoj e ndryshimit tė kohės nė vende tė ndryshme. El-Sufi
vėrejti ngjyrėn e Algolit, Beta Perseit, tė jetė e kuqėrremtė.
Bir
dhe Madler nė veprėn e tyre tė famshme Der Mond (1837) pėrmendin njė
veēori sipėrfaqėsore tė hėnės nė mbėshtetje tė El-Sufit. Ėshtė njė
rreth vigan 26 milje nė diametėr nė seksionin nėntė tė hartės lunare
(hartės sė hėnės). Influenca e El-Sufit nė astronomi ishte e
konsiderueshme. Raportohet qė Sulltani Bavajh, Sherif-el-Devleh, u
interesua nė astronomi vetėm pėr shkak tė influencės sė El-Sufit.
[/size] | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 1:31 am | |
| El-ZAHRAVI
(ALBUKASIS)
[936 - 1013]
Ebul Kasim El
Zahravi, i njohur nė perėndim si Albukasis, ishte padyshim kirurgu mė i madh i
mesjetės. Mė sė shumti njihet pėr zbulimet origjinale nė
kirurgji, si shpikės i instrumenteve tė ndryshme kirurgjike si dhe pėr enciklopedinė e tij tė famshme
mjekėsore. El Zahravi konsiderohet si babai i kirurgjisė
moderne. |
 | Emri
i tij i plotė ishte Ebul Kasim Halaf ibn El-Abas El- Zahravi. Ai lindi
dhe u rrit nė Zahra, rreth mbretėror i Kordovės (Kurtuba, nė gjuhėn
arabe), kryeqyteti i Spanjės muslimane. Historia informon se Zahra
krahasohej me dinjitet dhe madhėshti me Bagdadin dhe Kostandinopojėn.
El-Zahravi shėrbeu si fizikant nė oborrin mbretėror tė mbretit
El-Hakami II tė Spanjės. Mbas njė karriere tė gjatė dhe tė shquar si
mjek ai vdiq mė 1013 nė moshėn 77 vjeēare. El
Zahravi ishte njė kirurg i dalluar. Pacientėt dhe studentėt nga gjithė
vendet e Evropės vinin tek ai pėr mjekim si dhe kėshilla. Simbas Uill
Durant, nė kėtė kohė Kordova ishte vend i preferuar pėr evropianėt pėr
operime kirurgjike. Dr. Kampbell nė librin "Historia e Mjekėsisė Arabe"
shkruan se metodat e El-Zahravit nė shkencat mjekėsore i kalojnė ato tė
Galenit nė planet mėsimore mjekėsore evropiane. El-Zahravi
ėshtė i njohur me enciklopedinė mjekėsore tridhjetė vėllimesh "El
Tasrif li men axhaz anil-talif" (Njė ndihmė pėr atė qė i mungon aftėsia
pėr tė lexuar libra tė mėdhenj). Tre vėllimet e kėsaj enciklopedie
gjigante kanė tė bėjnė me njohuritė kirurgjike duke pėrfshirė zbulimet
dhe procedurėn e tij. Vėllimi i fundit pėrmban mė shumė se dyqind
diagrama dhe ilustrime tė instrumenteve mjekėsore shumicėn e tė cilave
ai i shpiku vetė. El-Zahravi pėrshkruajti nė detaje shumė operacione
kirurgjike dhe trajtimin e tyre duke pėrfshirė heqjen e gurit nga
fshikėza, operimin e syrit, veshit dhe grykės, heqjen e fetusit -
foshnjės sė vdekur, amputimin, autopsinė e kafshėve dhe regjies. Si
shpikės i shumė instrumenteve mjekėsore, El-Zahravi ėshtė i famshėm pėr
veglat kontrolluese tė brendėsisė sė veshit dhe uretės si dhe pėr
heqjen e trupave tė huaj nga gryka. Ai paraqiti procedura tė reja si
djegien e plagėve, shkatėrrimin e gurėve brenda fshikėzės,
viviseksionin dhe diseksionin. Ai pėrdori djegien pėr tė ndaluar
infeksionin nė mbi pesėdhjetė operacione tė ndryshme. Pėrveē kėsaj, ai
diskutoi pėrgatitjen e ilaēeve dhe aplikimin e teknikės si sublimimin
dhe kullimin. Ai pėrshkruajti pėrdorimin e urinės, djersitjes, qitjes
the larjes me ujė tė nxehtė. El- Zahravi ishte i pari qė shpjegoi nė
detaje homofilinė dhe i pari qė pėrdori fije mendafshi pėr tė qepur
plagėn.
El Zahravi ishte gjithashtu ekspert nė kirurgjinė orale si dhe dentari.
Ai diskuton problemin e dhėmbėve jo tė drejtė dhe tė deformuar dhe
proēedurėn pėr t`i kuruar kėto defekte si dhe rregullimin e dhėmbėve
artificial nga kockat e kafshėve. Nė
epokėn e mesjetės, Gerardi i Kremonės (1114 - 1187) pėrktheu "El
Tansifin" nė gjuhėn latine. Mė pas u pėrkthye nė gjuhėn hebreje,
frėnge, angleze dhe dialekte tė tjera latine. "El Tansifin" i El
Zahravit ishte libėr esencial nė programet mjekėsore tė vendeve
Evropiane pėr shumė shekuj. Kirurgu i famshėm francez Guy de Chauliac
(1300 - 1368) e bashkangjiti botimin latinisht me librin e tij
mjekėsor. Libri (pjesėt pėr kirurgji) u botua disa herė si nė Venecia
(1497), Basel (1541), dhe Oksford (1778) dhe u pėrdor pėr pesė shekuj
si libėr shkollor pėr kirurgjinė nė universitetin e Salernos nė Itali,
Montpelierit nė Francė si dhe nė universitete tė tjera evropiane.
| |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 1:32 am | |
| El HAITHAMI (ALHAZEN)
[965 - 1040] Nga DR. A. Zahur (Zahoor)
Ebu
Ali Hasan Ibn El Haitham, i njohur nė perėndim me emrin Alhazen,
konsiderohet si babai i optikės moderne. El - Haithan ishte njė nga
shkencėtarėt mė tė shquar tė kohės dhe kontributet e tij nė optikė dhe
nė metodat shkencore janė tė pakrahasueshme. Ka lindur mė 965 nė Basra
(Iraku i sotėm) ku dhe i mori mėsimet e para. Ai studioi gjthashtu edhe
nė Bagdad si dhe udhėtoi nė Egjypt dhe Spanjė. |
 | Pjesėn mė tė madhe tė jetės sė tij e kaloi nė Spanjė ku dhe bėri hulumtime nė
optikė, matematikė, fizikė, mjekėsi si dhe nė zhvillimin e metodave
shkencore. El-Haithami
bėri eksperimente nė pėrhapjen e dritės si dhe ngjyrat, iluzionet
optike dhe refleksionin. Ekzaminoi thyerjen e rrezeve tė dritės pėrmes
mjetit transparent (ajrit dhe ujit) dhe zbuloi kėshtu ligjet e thyerjes
sė dritės. Gjithashtu ai bėri eksperimentet e para nė shpėrndarjen e
dritės nė ngjyrat e saj pėrbėrėse. Nė detajimin e eksperimentit tė tij
me segmentet sferike (enė qelqi tė mbushtura me ujė), iu afrua shumė
zbulimit tė teorisė sė lenteve zmadhuese e cila u zbulua 3 shekuj mė
pas nė Itali. Ligji i sinusit do tė merrte edhe tre shekuj tė tjerė pėr
t`u propozuar nga Snell dhe Dekart.
Libri i tij "Kitab el-Manazir" i cili ėshtė pėrkthyer nė Latinisht nė
epokėn e mesjetės ka tė bėjė me ngjyrat e muzgut. Gjerėsisht trajton
teoritė e fenomeneve tė ndryshme fizike si : ylberi, hijet, eklipset,
dhe spekulon rreth natyrės fizike tė dritės. Roxher Bakon (shekulli
13), Polo Vitelio si dhe studjuesit e tjerė perėndimor tė kohės sė
mesjetės qė u morėn me studimin e optikės, kryesisht u bazuan nė
"Opticae Thesaurous" tė El-Haithamit. Vepra e tij gjithashtu influencoi
Leonardo Da Vinēin dhe Johan Kepler.
El-Haithami ishte i pari i cili pėrshkroi saktėsisht pjesėt e ndryshme
tė syrit dhe i dha shpjegim shkencor proēesit tė shikimit. Ai
kundėrshtoi teorinė e Ptolomeut dhe Euklidit se sytė lėshojnė rreze
vizuale nė objektin qė shikohet; sipas tij rrezet burojnė nga objekti
qė shikohet dhe jo nga syri. Ai gjithashtu tentoi tė shpjegojė shikimin
binokular dhe dha shpjegim tė saktė pėr zmadhimin e dukshėm nė
madhėsinė e diellit dhe hėnės kur ato janė afėr horizontit. El-Haithami
njihet pėr pėrdorimin e hershėm tė "camera obscura". Pėrmes kėtyre
hulumtimeve ekstensive nė optikė ai njihet si babai i optikės moderne. Nė
shkrimet e El- Haithamit gjenden shpjegimet e qarta tė zhvillimit tė
metodave shkencore tė aplikuara nga dijetarėt muslimanė tė asaj kohe,
vrojtimit sistematik tė fenomeneve fizike dhe lidhshmėrisė sė tyre me
teoritė shkencore.Kjo ishte njė arritje e madhe nė metodologjinė
shkencore nė dallim nga puna e hamendjes qė i dhuroi studimit shkencor
njė vend tė lartė duke pėrfshirė lidhjen sistematike ndėrmjet
vėzhgimit, hipotezės dhe verifikimit.
Hulumtimet e tij nė
katoptrikė fokusohen nė pasqyrat sferike dhe parabolike si dhe
larguesit sferik. Ai bėri vėzhgim tė rėndėsishėm duke vėrejtur se
pėrpjestimi nė mes kėndit tė pjerrėsisė dhe thyerjes nuk ngel konstant.
El Haithami gjithashtu hulumtoi fuqinė zmadhuese tė lenteve.
Nė librin e tij "Mizan-el-Hikmah", El
Haithami diskutonte rreth dendėsisė sė atmosferės dhe nxirrte
lidhshmėri ndėrmjet saj dhe lartėsisė. Ai gjithashtu studioi thyerjet
atmosferike. El Haithami zbuloi se muzgu ndėrpritet kur dielli mbėrrin
nė shkallėn 19 mbi horizont si dhe tentoi tė masė lartėsinė atmosferike
duke u bazuar nė kėtė. Ai konkludoi se lartėsia e atmosferės homogjene
ėshtė rreth 90 km. Kontributi
i El Haithamit nė matematikė dhe fizikė ėshtė shumė i gjerė. Nė
matematikė ai themeloi gjeometrinė analitike duke krijuar lidhje
ndėrmjet algjebrės dhe gjeometrisė. Nė fizikė, ai studioi mekanikėn e
lėvizjes sė trupave dhe ishte i pari qė propozoi teorinė se trupat
lėvizin vazhdimisht pa ndėrprerje pėrveēse nėse ndonjė forcė nga jashtė
e ndalon apo ja ndryshon drejtimin. Kjo ėshtė shumė e ngjajshme me
ligjin e parė tė lėvizjeve. Ai gjithashtu diskutoi teoritė e tėrheqjės
ndėrmjet trupave dhe duket se ai kishte njohuri rreth magnitudės sė
pėrshpejtimit gjatė gravitacionit. El-Haithami
shkruajti mėse dyqind libra nga tė cilėt vetėm disa janė ruajtur deri
mė sot. Traktatet mbi optikėn si dhe librat etij pėr kozmologjinė u
ruajtėn si rezultat i pėrkthimeve tė tyre nė gjuhėn latine, hebreje dhe
gjuhėt tjera evropiane gjatė epokės sė mesjetės. Ai gjithashtu
shkruajti njė libėr pėr evolucionin, idetė e tė cilit janė tė pasura
dhe shėrbyese. Influenca
El Haithamit nė shkencat fizike nė pėrgjithėsi dhe optikė nė veēanti
ėshtė mbajtur nė nderim tė lartė dhe idetė e tij paralajmėrojnė epokė
tė re nė hulumtimet teoretike dhe eksperimentale nė optikė. Ai
shkruajti komente mbi Aristotelin, Galenin, Euklidin dhe Ptolomeun. Bir
dhe Medler nė veprėn e tyre famoze "Der Mond" (1837) e emėrtuan njė nga
veēoritė sipėrfaqėsore tė hėnės me emrin Alhazen. Alhazen ėshtė emri i
njė rrafshnalte nė formėn e unazės qė ndodhet nė perėndim tė
hipotetikės Mare Crisium nė seksionin e dymbėdhjetė. | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 1:33 am | |
| 'Ebu El-Hasan El-Mavardi (ALBOACEN)
[972 - 1058]
Nga Dr. A. Zahur (Zahoor)
El-Mavardi ishte njė nga mendimtarėt mė tė njohur tė shkencave politike
nė epokėn e mesjetės. Ai ishte gjithashtu sociolog, jurist dhe
muhadithin i madh. Shėrbeu si kryegjykatės nė Bagdad si dhe ambasador i
Khalifit Abasit nė disa vende muslimane tė fuqishme dhe me rėndėsi.
El-Mavardi mė sė shumti njihet me librin e tij "El-Havi" nė
jurisprudencė. Emri i tij i plotė ishte Ebu El-Hasan Ali Ibn Muhammed
Ibn Habib el-Mavardi.
Ai
lindi nė vitin 972 nė Basra. Mėsimet e para nė al-Fikh (Jurisprudencėn
Islame) i mori nga juristi i njohur Ebu El-Vahi el-Simari. Mė pas ai
shkoi nė Bagdad pėr studime mė tė mėtejshme pranė Shejh Abd El-Hamid
dhe Shejh Abdullah El-Baki. El-Mavardi ishte student i dalluar dhe u bė
i shkėlqyer nė etikė, shkencat politike, jurisprudencė dhe letėrsi.
Karierėn
e tij e filloi si gjykatės. Pėr shkak tė aftėsive tė tij menjėherė u
ngrit nė pozitė dhe u transferua nė Bagdad me detyrėn e kryegjykatėsit
tė Khalifatit Abasit. Halifi El-Kasim bin Amr Allah e emėroi atė si
ambasador nė sulltanatin Buvahid dhe Selxhuk. Ishte i pėlqyer pėr
aftėsitė e tij nė profesion dhe shpėrblehej me dhurata tė ēmueshme nga
shumica e sulltanėve. Nderohej dhe respektohej edhe mbasi Buvahidėt
morėn pushtetin nė Bagdad. El-Mavardi vdiq mė 1058.
El-Mavardi
dha kontribute tė shumta origjinale nė shkencat politike dhe
sociologji. Nė kėto lėmi ai shkruajti tre vepra madhėshtore: Kitab
el-Ahkam el-Sulltania, Kanun el-Vazarah dhe Kitab Nasihat el-Mulk. Ai
formuloi parimet e shkencave politike. Librat e tij trajtojnė detyrat e
khalifatit, kryegjykatėsit, kabinetit dhe detyrat e marrėdhėniet
ndėrmjet qeverisė dhe qytetarėve. Diskutoi detyrat e shtetit si nė paqe
ashtu edhe nė luftė.
El-Mavardi
ka shkruar mbi direktivat e zgjedhjes sė khalifit dhe cilėsitė e
votuesve duke pėrfshirė karakterin e pastėr dhe aftėsitė intelektuale.
Ai ėshtė autori dhe mbėshtetėsi i "Doktrinės sė Domosdoshmėrisė". Ishte
kundėr fuqisė sė pakufizuar deleguar governatorėve provincial. Librat e
tij "El-Ahkam el-Sulltania" dhe "Kanun el-Vazarah" janė pėrkthyer nė
disa gjuhė.
"Kitab
Aadab el-Dunja ve el-Din" ishte kryevepra e tij nė Etikė. Ende ėshtė
libėr me famė nė disa shtete islamike. Kontributi i tij nė sociologji
ishte madhėshtor, i zhvilluar mė tej nga Ibn Khalduni.
| |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 1:39 am | |
| Ebu Raihan Muhamed El - Biruni
(973 - 1048 e.r.)
nga: Dr. A. Zahur
El-Biruni
ishte nje astronom, matematicien, fizikant, gjeograf,gjeolog dhe
historian i shquar. Bile, sipas Maks Majerhof, el-Biruni ishte me i
shquari i atij grupi te pathyeshem te studiuesve universal musliman qe
e karaktrerizuan aq denjesisht Kohen e Arte te Shkences Islamike. Ai
fitoi edhe graden "el-ustadh" apo mjeshter ose profesor ne ekselence
per kontributin qe ai dha ne fusha te ndryshme te shkences. Disa
historiane e kane quajtur periudhen ne te cilen el-Biruni kontriboi me
punen e tij studimore si "Periudha e El-Birunit". |
 | Ebu
Raihan Muhamed el-Biruni lindi ne Kuarizem (Kara-Kalpakskaja ne
Uzbekistanin e sotem) ne 973 e.r.. Ai studioi Arabisht, Ligjin Islam
dhe shume dege te tjera. Me vone ai mesoi Greqisht, Siriak dhe
Sanskrit. Gjuhet e ndryshme ndihmuan ne kuptimin me te qarte te
studimeve deri ne ate kohe dhe me pas ne nje pune vertet origjinale nga
vete ai. El-Biruni ishte i mendimit qe pamvarsisht nga subjekti ne
fjale, studiuesi duhet te perdori te gjitha burimet ne formen e tyre
origjinale, te investigoje me objektivitet dhe te kryeje studime te
bazuara ne eksperimente dhe obzervime direkte.
Si bashkekohes i fizikantit te madh Ibn Sina (Avicena) dhe thuhet qe ai
mbante korespondence me te. Kontributi i el-Birunit eshte aq i madh
saqe permbledhja e titujve te librave qe ai ka shkruar ze me teper se
60 faqe. Puna e tij skencore e gershetuar me kontributin e dhene nga
el-Hajtham (Al-Hazan) dhe shume shkencetare te tjere muslimane hodhi
themelet e shkences moderne. El-Biruni vdiq ne 1048 e.r. ne Gazna
(Afganistan) pas nje kariere te suksesshme 40 vjecare.
Kontributi i el-Birunit ne shkence ishte vertet i rendesishem dhe
origjinal. Ai zbuloi shtate menyre te ndryshme per gjetjen e Veriut dhe
Jugut dhe gjithashtu zbuloi disa teknika matematikore per percaktimin e
fillimit te stineve. Pervec kesaj ai shkroi per diellin, levizjen e
tij, eklipsin dhe shpiku nje sere tnstrumentesh astronomike. Shekuj me
pare se te tjeret ai jo vetem diskutoi idene qe toka rrotullohet ne
boshtin e saj por beri llogaritje te sakta mbi gjatesine dhe gjeresine
gjeografike. Keto obzervime perfshihen ne librin e tij "El-Athar
El-Bakia". Ai gjithashtu prezantoi nje shkrim mbi matjen e kohes ne
1000 e.r..
El-Biruni ishte i pari qe zhvilloi eksperimete mbi fenomenet
astronomike. Ai tha qe shpejtesia e drites eshte jashtzakonisht me e
madhe se shpejtesia e zerit. Ai e pershkroi Rrugen e Qumeshtit si
fragmente te panumerta dhe te paqarta yjesh. El-Biruni pershkroi
obzervimin e tij mbi eklipsin djellor ne 8 prill 1019 dhe eklipsin
henor ne 17 shtator 1019. Ne eklipsin djellor te cilen ai e pa ne
Lamgan, nje zone e rrethuar me male midis qytetit te Kandaharit dhe
Kabulit, ai shkroi: ...ne lindjen e djellit ne pame qe perafersisht nje
e treta e djellit ishte zene dhe eklipsi po behej me i dobet. Ai
gjithashtu e pa eklipsin henor ne Gazna dhe dha llogaritje te sakta te
pazicionit te disa nga yjet me te njohura gjate kontaktit te pare.
Vepra e el-Birunit me titull "El-Tefhim-li-Auail Sina'at al-Tanxhim"
eshte nje permbledhje e studimeve te tij ne matematike dhe astronomi.
Ajo u perkthye nga Ramsei Rait ne 1934 ne Luzak.
Kontributi i el-Birunit ne Fizike perfshin zbulimet e burimeve te
ndryshme dhe gjithashtu percaktimin e sakte te peshes se 18 elementeve
dhe perzierjeve qe perfshijne metale te ndryshme dhe gure te cmuar.
Libri i tij me titull "Kitab-el-Xhamatir" diskuton vleren dhe perberjen
e gureve te cmuar. Ai ishte gjithashtu peonier ne studimin e kendeve
dhe trigonometrise. Ai punoi me hijen, figurat te ndryshme gjeometrike
dhe vendosjen e tyre. Ai gjithashtu diskutoi numratorin Indian.
Ne fushen e gjeologjise dhe gjeografise, kontributi i el-Birunit
perfshin shperthimet gjeologjike dhe metalurgjine, matjet e gjatesise
dhe gjeresise gjeografike dhe metodat per percaktimin e largesise
relative te nje vendi nga nje tjeter. Ai shpjegoi natyren e burimeve
dhe te puseve artizane (nga ku uji del me presion ne drejtim vertikal)
me parimet hidrostatike te komunikimit te shkencave te ndryshme dhe
kanaleve nen-tokesore. Libri i tij "El-Athar El-Bakija fi Kanun
el-Kalija" i cili merret historine e lashte dhe gjeografine e perkthye
nga Eduard Sashan. El-Biruni gjithashtu zbuloi qe lulet mund te kene
3,4,5,6 ose 18 petale por asnjehere 7 ose 9.
El-Biruni njihet gjithashtu per miqesine e tij me Mahmud Gaznavi, nje
mbret musliman qe udhehoqi indine, dhe djalin e tij Sultan Masudi. I
impresionuar nga dija dhe fama e tij, sultan Gaznavi e mori el-Birunin
disa here ne udhetimet e tij ne Indi. El-Biruni vizitoi shume vende
gjate 20 vjeteve ne Indi ku ai studioi filozofine, matematiken,
gjeografine dhe fene Hinduiste, dhe te dhenat per keto ai i merrte nga
Punditet. Si shperblim ai u mesonte atyre Greqishten, shkencat islame
dhe filozofine.
Libri i el-Birunit i titulluar "Kitab-el-Hind" perfshin te dhena te
shumta mbi jeten, fene, gjuhet dhe kulturen indiane po ashtu sikurse
obzervime te ndryshme gjeografike. Ai ishte i mendimit qe dikur India
ka qene e mbuluar nga deti. Ne kete leber ai permend titujt e dy
librave, perkatesisht Patanxhal dhe Sakaja. Ai i perktheu keto libra
nga Sanskriti dhe Arabisht. Libri i pare diskuton jeten pas vdekjes
ndersa i dyti flet per krijimin dhe llojet e krijesave. Ebu-el-Fadal u
influencua shume nga el-Biruni, kur ai shkroi librin e tij
"Ein-i-Akbari", gjashtu shekuj me vone, gjate sundimit te Akbarit.
Vepra e famshme e el-Birunit, "El-Kanun El-Mesudi Fi El-Hai'a Ve-el
Nuxhum" u shkrua ne 1030 e.r.. Ky liber u shkrua kur ai u kthye nga
India dhe iu dedikua Sulltan Mesudit. Libri diskuton disas teorema mbi
trigonometrine, astronomine, levizjen e djellit, henes dhe planeteve
dhe gjithashtu perfshin nje permbledhje te 23 obzervimeve te
ekuinokseve (dy ditet ne vit kur ne te gjithe vendet e botes dita dhe
nata jane te barabarta). Disa libra te tjere te njohur jane El-Athar
El-Bakia dhe Kitab-el-Seidana. Libri i pare merret me historine e
lashte te popujve dhe i dyti me ate Indiane. Investigimet e tij
perfshijne gjithashtu pershkrimet e binjakeve Siameze. Ai gjithashtu
shkroi nje kelendar te yjeve dhe nje tjeter mekanik.
El-Biruni ishte nje shkencetar i vertete musliman qe nxorri mesim nga
feja dhe obzermivet shkencore. Ai tha: "Eksperienca ime ne studimin e
astronomise, gjeometrise dhe eksperimentet e ndryshme ne fizike me
mesuan Ekzistencen e nje Mendje Perfekte te nje Fuqie Pa Fund. Zbulimet
e mia ne astronomi treguan qe ka elemente fantastike ne univers qe
vertetojne natyren kreative dhe te vecante te nje sistemi qe nuk mund
te ekzistoje nga shkaqe te pastra fizike dhe materiale". Ai kurre nuk e
perdori punen e tij si mjet per te arritur fame, autoritet apo
perfitime materiale. Kur Sulltan Mesudi dergoi tre deve te mbushura me
argjend si shenje falenderimi per vepren e tij encilklopedike "Ligji i
Mesudit", el-Biruni me shume miresjelljei ktheu ato duke thene: "Une i
sherbej dijes per hir te dijes dhe jo per hir te pasurise".
El-Biruni konsiderohet si nje nga shkencetaret me te medhenj te koherave. | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 1:42 am | |
| Ibn SINA (Avicena)
[981 - 1037] Nga Dr. A. Zahoor
Ibn Sina, i njohur nė perėndim me emrin
Avicena, ishte fizikanti, filozofi, enciklopedisti, matematicienti dhe astronomi mė me famė i kohės sė
tij. Kontributi kryesor i tij nė shkencėn e mjekėsisė ishte libri i tij i famshėm
"El-Kanun fi el-Tibb", i njohur nė perėndim me titullin
"Kanuni". Asnjė shqyrtim nė shkencėn e mjekėsisė nuk mund tė kompletohet pa iu referuar Ibn
Sinas. Ebu Ali el-Husein ibn Abdullah ibn Sina lindi mė 981 nė Afshan afėr Buharės
(Azia Qėndrore). |
 | Nė
moshėn 10 vjeēare ai u bė me pėrvojė nė studimin e Kur'anit dhe
shkencave themelore. Studioi logjikėn nga Ebu Abdullah Natili, filozof
me famė i asaj kohe, dhe studimi i tij i filozofisė pėrfshinte libra tė
ndryshėm tė dijetarėve grek si dhe musliman. Nė rininė e tij ai tregoi
zgjuarsi tė mrekullueshme nė mjekėsi dhe u bė i njohur nė rethinė. Nė
moshėn 17 vjeēare ai kuroi me sukses Nuh ibn Mensurin, mbretin e
Buharės, nga nje sėmundje nga e cila tė gjithė fizikantėt e njohur
kishin hequr dorė. Me shėrimin e tij, mbreti Mansur kishte dėshirė ta
shpėrblente atė, por fizikanti i ri tė vetmėn dėshirė e kishte qė t'i
lejohej perdorimi i biblotekės sė pasur tė mbretit.
Mbas vdekjes sė babait tė tij, Ibn Sina
udhėtoi pėr nė Xhurxhan ku aty ai takoi bashkėkohasin e njohur tė tij
Ebu Reihan el- Biruni. Mė vonė ai shkoi nė Raj dhe mė pas nė Hamad, ku
ai shkruajti librin e tij tė famshėm "El-Kanun fi el-Tibb". Aty, ai
kuroi mbretin e Hamadanit, Shems el-Deulah, pėr dhimbjet e barkut. Nga
Hamadan ai kaloi nė Isfahan (Irani i sotėm), ku aty pėrfundoi shkrimet
e tij tė shumta tė shquara. Megjithatė , ai vazhdoi udhėtimin ku lodhja
mentale dhe trazirat politike dėmtuan shėndetin e tij. Pėrfundimisht,
ai u kthye nė Hamadan ku edhe vdiq nė vitin 1037. "El-Kanun
fi el-Tibb" (Kanuni i Mjekėsisė) ėshtė njė enciklopedi vigane me mbi
njė milion fjalė. Libri shqyrton njohuritė mjekėsore tė vlefshme nga
burimet e lashta si dhe muslimane. Pėr shkak tė trajtimit sistematik,
formės sė pėrkryer si dhe vlerės thelbėsore, Kanuni ua kalon tė gjthė
librave tė kohės dhe qėndron suprem pėr gjashtė shekuj. Ibn Sina jo
vetėm qė pėrmblodhi diturinė ekzistuese por ai gjithashtu dha kontribut
tė madh origjinal. Libri "El-Kanun fi el-Tibb" flet pėr mjekėsinė e
pėrgjithshme, drogat e ndryshme (706 lloje), sėmundjet qė ndikojnė nė
tė gjitha pjesėt e trupit nga koka deri tek kėmbėt, nė veēanti
patologjinė dhe farmaceopinė. Njihej si libri mė autentik mjekėsor.
Ndėr kontributet e tij origjinale janė arritjet sikur njohja e natyrės
infektuese tė tuberkulozit, pėrhapja e sėmundjeve pėrmes ujrave tė
zeza, dhe ndėrlidhja nė mes psikologjisė dhe shėndetit. Ishte i pari qė
shpjegoi sėmundjen e meningjitit dhe i dha kontribut tė veēantė
anatomisė, gjineokologjisė dhe shėndetit tė fėmijėve. Gjithashtu ai
ishte i pari qė sugjeroi mjekimin e fistelės sė gjendrave tė lotėve dhe
prezentoi sondėn (vegėl pėr mjekim) pėr kanalin.
Kanuni i Ibn Sinas
pėrmban shumė zbulime anatomike tė cilat edhe sot pranohen. Ibn Sina
ishte shkencėtari i parė i cili shpjegoi minutėn dhe i pari paraqiti
grafikun e syrit me pjesėt e tij pėrbėrėse si pėr shembull, tė bardhit
e syrit, kornea, koroidi, iridėn, retinėn, nervin optik dhe tė tjera. Ibn
Sina kundėrshtoi hamendjet dhe supozimet nė anatomi dhe u sugjeroi
fizikantėve dhe kirurgėve qė diturinė e tyre ta bazojnė nė studimet e
trupit tė njeriut. Ai vėrejti qė Aorta pėrmban tre valvola tė cilat
hapen kur gjaku vėrshon nė tė nga zemra gjatė tkurrjes dhe mbyllen
gjatė ēlirimit tė zemrės qė gjaku tė mos mund tė kthehet mbrapsht nė
zemėr. Ai pohonte se lėvizjet muskulare janė tė mundura pėr shkak tė
nervave tė lidhura me to, si dhe perceptimi i dhimbjeve nė muskuj
gjithashtu ėshtė pėr shkak tė nervave. Pėr mė tepėr, ai vėzhgoi qė
shpretka e mėlēisė dhe veshka nuk pėrmbajnė asnjė nerv por nervat janė
tė ngulitura nė mbėshtjellėsit e kėtyre organeve. Kanuni
ėshtė pėrkthyer nė latinisht nga Gerardi i Kremnės nė shekullin 12.
Libri u bė tekst pėr mėsimin e mjekėsisė nė shkollat evropiane. Nevoja
pėr tė vėrtetohet me faktin se nė tridhjetė vitet e fundit tė shekullit
pesėmbėdhjetė ėshtė botuar gjashtėmbėdhjetė herė, 15 nė latinisht dhe 1
botim nė gjuhėn hebreje si dhe ėshtė ribotuar mbi njėzet herė nė
shekullin gjashtėmbėdhjetė. Nė vitin 1930, Kameron Gruner e pėrktheu
pjesėrisht kėtė libėr nė gjuhėn angleze me titullin " Njė trajtim mbi
Kanunin e Mjekėsisė sė Aviēenės". Nga shekulli dymbėdhjetė deri nė atė
shtatėmbėdhjetė libri ka shėrbyer si udhėrrėfyes kryesor nė shkencat
mjekėsore nė perėndim. Dr. William Osler, autori i librit "Evolucioni i
Shkencės Moderne" shkruan: " Kanuni ngeli si bibėl mjekėsie pėr kohė tė
gjatė mė shumė sesa ēdo punim tjetėr." Kitab
el-Shifa, Libri i Shėrimit i Ibn Sinės ėshtė njė enciklopedi filozofike
e cila pėrfshin njė horizont tė gjerė njohurish nga filozofia dhe
shkenca. Filozofia e tij pėrfshin atė tė Aristotelit, infuencėn
Neoplatonase si dhe mendimet e dijetarėve musliman. Nė pėrkthimin latin
libri njihet me emrin "Sanatio". Pranė librit Kitab el-Shifa gjithashtu
janė tė njohura edhe punimet e tij si el-Naxhat dhe Isharat. gjithė
fushėn e filozofisė ai e ndanė nė dy kategori: njohuritė teorike dhe
njohuritė praktike. E para pėrfshin fizikėn, matematikėn dhe
metafizikėn, kurse e fundit etikėn, ekonominė dhe politikėn. Ibn
Sina gjithashtu dha kontribut nė matematikė, fizikė, muzikė dhe lėmi tė
tjera. Ai bėri disa vėzhgime astronomike dhe shpiku njė instrument pėr
tė rritur preēizitetin nė lexim. Nė fizikė ai kontriboi nė studimin e
formave tė ndryshme tė energjisė, nxehtėsisė, dritės dhe mekanikės si
dhe disa koncepte si forca, vakumi dhe infiniti. Ai parashtroi njė
ndėrlidhje nė mes kohės dhe lėvizjes dhe gjithashtu bėri studime nė
gravitacionin specifik si dhe pėrdori termometėr ajror.
Nė lėndėn e kimisė, ai nuk besonte nė mundėsinė e shndėrrimeve kimike
nė metal. Kėto mendime ishin nė kundėrshtim tė plotė me ato tė kohės sė
tij. Vepra e tij pėr mineralet ishte njė nga burimet kryesore pėr
enciklopedistėt krishterė nė fushėn e gjeologjisė tė shekullit tė
trembėdhjetė. Nė
lėminė e muzikės, kontributi i tij ishte njė pėrmirėsim i punės sė
Farabiut dhe me diturinė e tij i tejkalonte dijetarėt e asaj kohe tė
kėsaj fushe.
| |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 1:44 am | |
| Ebu Ishak Ibrahim Ibn Jahja el- Zarkali (Arzakel)
(1028 - 1087)
Ebu Ishak i njohur nė pėrėndim si Arzaēel, ishte Arab Spanjol. Ai ishte astronomi mė i shquar i kohės sė tij.
El Zarkali bėri njė seri vėzhgimesh astronomike nė Toledo (arabisht El
Tulajtalah) dhe i pėrpiloi ato nė atė ēfar ėshtė e njohur si Tabelat e
famshme Toledane. Ai korrigjoi tė dhėna gjeografike nga Ptolemi dhe
El-Kvarizmi. Nė veēanti, El Zarkali korrigjoi llogaritjen e gjatėsisė
sė Detit Mesdhe nga 62 shkallė tė bėrė nga Ptolemi nė vlerėn
pėrafėrsishtė tė saktė 42 shkallė. Tabelat Toledo janė pėrkthyer nė
gjuhėn latine nė shekullin dymbėdhjetė.
El Zarkali ishte i pari qė vėrtetoi levizjet e Afelionit nė varshmeri
tė yjeve. Ai mati shpejtėsine e lėvizjes me 12.04 sekonda pėr vit e
cila ėshtė shumė e afėrt me kalkulimet moderne prej 11.8 sekondėsh. El
Zarkali shpiku astrolabin e rrafshėt tė njohur si Safihah detajet e tė
cilit u publikuan nė gjuhėn Latine, Hebreje dhe disa gjuhė tė tjera
Evropjane.
Koperniku nė librin e tij tė famshėm "De Revolutionibus Orbium
Clestium" shpreh detyrimet e tija ndaj el-Batanit (Albategnius) dhe
el-Zarkalit (Arzaēel) dhe citon veprat e tyre disa herė. Beer dhe
Madler vė veprėn e tyre Der Mond (1873) emėrojnė njė vēori nė
siperfaqėn e hėnės mbas El-Zarkalit. Ėshtė njė dukuri nė sektorin tetė
me diametėr mbi gjashtėdhjetė mile dhe ėshtė e rrethuar nga vargmale tė
ngritura porsi terraca nė lartėsi deri nė 13.000 hapa mbi siperfaqe.
Ajo gjithashtu pėrfshin disa kodra dhe kratere dhe plasaritje tė
dukshme nga ana perendimore. | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 1:45 am | |
| Omar Al-Khayyam
(1044 - 1123 C.E.)
Omar Al-Khajami ishte nje matematikan dhe astronom i shquar. Ai ishte
gjithashtu i njohur si poet, filozof dhe fizikant. Ne librin "Historia
e Filozofise perendimore", Bertrand Rusell veren qe Omar Kajami ishte i
vetmi njeri qe ai njihte i cili ishte poet dhe matematikan ne te
njejten kohe. Ne vitin 1079 C.E. Omar Khajami rregulloi Kalendarin
Diellor. Kontributi i tij ne Algjeber u vleresua ne gjithe Europen. Ne
Perendim ai njihet per permbledhjen poetike me titullin "Rubaiyat"
(Strofat) e cila u perkthye nga Edward Fitzgerald ne 1859. Emri i tij i
plote ishte Ghijath al-Din Abul Fateh Omar Ibn Ibrahim al-Kajam.
Omar Kajami lindi ne vitin 1044 ne Nishapur, kryeqyteti i Khurasanit
(ne Iran). Ai njihet si Persian. Megjithate nje nga mendimet eshte qe
paraardhesit e tij ( nga fiset arabet te quajtura Khajami ) emigruan
dhe u vendosen ne Persi. Omar Kajami u edukua ne Nishapur. Pervec kesaj
ai udhetoi edhe ne shume institucione me reputacion ne fushen e
diturise perfshire ketu ate te Bukhara, Balkh, Samarkand dhe Isfahan.
Pjesen me te madhe te jetes se tij ai e kaloi ne Nishapur ( Azia
Qendrore ). Omar Al-Kajami ishte bashkekohes i Nizam al-Mulk Tusit. Ai
vdiq ne vitin 1123 e.r. ne Nishapur.
Kajami dha nje kontribut te madh ne Matematike dhe vecanerisht ne
Algjeber. Libri i tij rreth Algjebres, me titullin "Makalat fi al-Xhabr
wa al-Mukabila" mundesoi zhvillim te madh ne kete fushe. Ai cilesoi
shume ekuacione algjebrike bazuar ne nderlikimin e tyre dhe njohu 13
forma te ndryshme te ekuacioneve kubike. Omar Khajami zhvilloi nje
menyre gjeometrike ne zgjidhjen e ekuacioneve, e cila perfshiu nje
perzgjedhje gjeniale te koneve te rregullta. Ai zgjidhi ekuacione
kubike duke kryqesuar nje parabole me nje rreth. Omar Kajami ishte i
pari qe zhvilloi teoremen e binomit dhe percaktoi koeficientet
binominale. Ai zhvilloi shtrirjen binominale per rastin kur eksponenti
eshte nje integral pozitiv. Omar Khayyam ne librin e tij te Algjebres i
referohet nje libri tjeter qe njihet si Trekendeshi i Paskalit. Ky
liber nuk gjendet me ne kohet e sotme. Ai e zgjeroi punen e Euklidit
duke dhene perfundime te reja te raporteve dhe duke perfshire ketu edhe
shumezimin e raporteve. Ai ndihmoi ne teorine e vijave paralele.
Omar Al-Kajami eshte i famshem per nje tjeter veper te tij e cila e
ndihmoi gjate kohes kur ai po punonte per Sulltanin Selxhuk, Malikshah
Xhelaludini. Atij i kerkuan te zhvillonte nje Kalendar Diellor te
perpikte i cili do te perdorej per mbledhjen e te ardhurave shteterore
and qellime te tjera administrative. Per te plotesuar kete detyre, Omar
Kajami nisi detyren e tij ne observatorin e ri ne Ray ne vitin 1074
e.r. Kalendari i tij i quajtur "Al-Tarikh-al-Xhelali" (Rruga e
Xhelalit) eshte superior ne krahasim me kalendarin Gregorian dhe eshte
i perpikte brenda nje dite ne 3770 vite. Ai percaktoi qe gjatesia e
vitit perbehej nga 365.24219858156 dite. Kjo tregon qe ai e njihte
rendesine e perpikmerise duke dhene rezultatin ne 11 thyesa dhjetore.
Gjatesia e vitit ne kohet tona njihet 365.242190 dite. Kjo shifer
krahasuar me ate dhene prej Omer Kajamit ndryshon vetem tek shifra e
gjashte e thyeses dhjetore.
Kajami ndihmoi gjithashtu edhe ne fusha te tjera shkencore. Ai zhvilloi
nje metode per percaktimin sa me préciz te peshes specifike. Ai
shkruajti dy libra rreth metafizikes, "Risala Dar Wujud" dhe "Nauruz
Namah". Si poet, Kajami njihet per "Strofat" e tij. Temat e tij
perfshijne mistike komplekse dhe mendime filozofike.
Dhjete libra dhe tridhjete monografe te Omer Kajamit kane mbijetuar.
Keto perfshijne kater libra rreth matematikes, nje rreth algjebres, nje
rreth gjeometrise, tre rreth fizikes dhe tre libra rreth metafizikes.
Kajami dha ndihmese te madhe ne zhvillimin e matematikes dhe
gjeometrise analitike e cila ishte me perfitim te madh per Europen disa
shekuj me vone. | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 1:47 am | |
| Abu Hamid Al-Gazali
(1058 - 1128 e.r.)
Al-Gazali
njihet me teper per kontributin e tij ne
filozofi, fe dhe sufizem. Ne Perendim ai njihet edhe si Algazel. Abu Hamid Ibn
Muhamed Ibn Muhamed al-Tusi al-Sahfi'I al-Gazali
lindi
ne vitin 1058 e.r. ne Khorman, Iran. Ai mbeti jetim qe ne moshe te re
por pati fatin te studionte ne nje standart mesimor te nje cilesie te
larte ne Nishapur dhe Bagdat. Shpejt ai morri shume njohuri rreth fese
dhe filozofise dhe u nderua duke u ngarkuar me detyren e profesorit ne
universitetin e Nizamijas ne Bagdat. Ky universitet njihej si nje nga
institucionet me me reputacion ne periudhen e arte te historise
muslimane.
Megjithate, pas disa vitesh, Al-Gazali
dha doreheqjen nga kjo detyre dhe u kthye ne nje endes
asketik. Kjo ishte periudhe e nje transformimi mistik per te. Me vone ai
iu kthye detyres se tij si profesor por perseri e la kete detyre. Jeta e tij u pasua nga nje vetmi e kushtuar
meditimit dhe shkrimit e cila e coi ne botimin e disa librave te perjetshem.
Al-Gazali vdiq ne Bagdat ne vitin
1128 e.r.
Al-Gazali shquhet per kontributin e tij te madh ne fushat
e fese, filozofise dhe sufizmit. Disa filozofe muslimane ndoqen dhe zhvilluan disa pikepamje te
filozofise greke, perfshire ketu edhe filozofine neoplatonike dhe kjo po
conte ne nje konflikt me shume mesime Islame. Nga ana tjeter, levizja sufiste po kalonte shume kufij te vena nga
ligjet e Islamit si psh: anullimin e ruajtjes se namazeve
farz dhe detyrave te tjera te Islamit. Duke u bazuar ne dijen dhe
eksperiencen e tij mistike, Gazali vendosi te korrigjonte keto tendenca, si ne filozofi ashtu edhe ne
sufizem.
Ne filozofi, Al-Gazali mbrojti qendrimin e matematikes dhe shkencave ekzakte si shkenca te
sakta. Megjithate, ai adoptoi teknikat e logjikes Aristoteliane dhe procedurat
neoplatonike dhe shfrytezoi pikerisht keto mjete per te treguar hapur te metat e filozofise
neoplatonike, mbizoteruese ne ate kohe, dhe te pakesonte influencen negative
Aristoteliane. Ne ndryshim nga disa filozofe te tjere muslimane si
psh: Farabi, Al-Gazali paraqiti paaftesine e arsyes te kuptonte absolutizmin dhe
pafundshmerine. Arsyeja nuk mund te tejkalonte te
kufizuaren dhe ishte kufizuar vetem me vrojtimin e relatives.
Gjithashtu, disa filozofe muslimane ishin te mendimit qe universi ishte
i kufizuar ne hapesire por ishte i pakufizuar per sa i perket kohes.
Al-Gazali provoi qe nje kohe e pakufizuar ishte e lidhur me nje hapesire
gjithashtu te pakufizuar. Me qartesine e mendimit te tij dhe forcen e argumentit, ai ishte
i afte te kijonte nje balance midis fese dhe arsyes, dhe identifikoi sferat e tyre
perkatese si e pakufizuara dhe e kufizuara.
Per sa i perket fese, ai qartesoi hyrjen e sufizmit, te tejkalimeve te tij dhe rivendosi autoritetin e fese
ortodokse (strikte Islame), te cilen ai e konsideronte si e vetmja rruge
per te arritur te verteten absolute.
Al-Gazali ishte nje shkrimtar i madh. Disa nga shkimet e tij te pavdekshme perfshijne
Tuhafat al-Falasifa, Ihja al-'Ulum al-Islamjia ( Ringjallja
e shkencave fetare )," Fillimi i Udheheqjes dhe Autobiografia e Tij", "Shpetimi
nga Gabimi". Disa nga punet e tij u perkthyen ne gjuhet europiane te kohes mesjetare. Ai gjithashtu shkruajti nje
permbledhje per austronomine.
Influenca e Gazalit ishte e thelle dhe e perjetshme. Ai eshte nje nga teologet me te medhenj te Islamit. Doktrinat
e tij teologjike depertuan Europen, influencuan shkollat Cifute dhe Kristjane dhe disa nga argumentet e tij
mendohet te jene adoptuar edhe nga St. Tomas Akuinas ne menyre qe te rivendosej autoriteti
i ortodoksise se fese kristjane ne Perendim. Argumenti i tij ne favor te fese ishte
i fuqishem deri ne ate mase sa ai u akuzua per demtimin e qellimit te filozofise dhe ne Spanjen Islame. Ibn Rushd
(Averroes) shkruajti nje kundershtim Tuhafut-it the tij.
| |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 1:49 am | |
| Abu Maruan Abd Al-Malik Ibn Zuhr
(Avenzoar)
(1091 - 1161 e.r)
Nga Dr. A. Zahur
Ibn Zuhr, i njohur ne Perendim me emrin Avenzoar, ishte nje nga
fizikantet, specialistet klinik dhe parazitologjistet me te medhenj te
mesjetes. Disa historiane te shkencave e kane deklaruar ate si nje nga
me te medhenjte ndermjet fizikanteve muslimane qe nga kohet e Al-Razi
(Rhazes) te Bagdatit. Dise nga bashkekohoret e tij e kane quajtur ate
si fizikantin me te madh qe nga kohet e Galenit. |
 |
Abu Marvan Abd al-Malik Ibn Zuhr lindi ne Sevilje te Spanjes ne vitin
1091 e.r. Ai u diplomua ne Universitetin e Mjekesise ne Kordove. Pas
nje qendrimi te shkurter ne Bagdat dhe Kairo, ai u kthye ne Spanje dhe
punoi per Almoravidet si fizikant. Me vone, Ibn Zuhr punoi si fizikant
dhe minister ne te njejten kohe, per "Abd al-Mu'min", udheheqesi i pare
Muahid. ai vdiq ne vitin 1161 e.r.
Ibn Zuhr e kufizoi punen e tij vetem rreth mjekesise, ne kundershtim me
praktiken e shkencetareve te tjere muslimane te cilet punonin ne fusha
te ndryshme. Megjithate, duke u fokusuar ne nje fushe te vetme ai dha
shume ndihmesa origjinale dhe me kohe zgjatje te madhe. Ai theksoi
vrojtimin dhe eksperimentin ne veprat e tij. Ne librin "Historia e
Mjekesise" Dr.Neuberger shkruan:" Ibn Zuhr ishte me pervoje ne artin e
ndarjes ne pjese te trupave te vdekur dhe njihte anatomine ne detaje.
Metodat e tij ishin te nje cilesie te larte".
Ibn Zuhr ishte i pari qe provoi ilace te ndryshme ne trupat e kafsheve
perpara se ti provonte ato tek njerezit. Gjithashtu, ai ishte i pari qe
pershkroi semundjen e zgjebes ne detaje, dhe per kete arsye ai njihet
si parazitologjisti i pare. Ai gjithashi ishte i pari qe dha nje
pershkrim te hollesishem te operacionit te trakeotomise dhe praktikoi
ushqimin direkt nepermjet ezofagut ne ato raste kur ushqimi normal nuk
ishte i mundshem. Si specialist klinik, ai dha pershkrime klinike rreth
patiteve te brendshme, iflamacionin e veshit te mesem dhe kancereve
medistinale.
Ibn Zuhr shkruajti shume libra per specialistet mjekesore dhe per
njerezit e thjeshte. Disa nga librat e tij u perkthyen ne latinisht dhe
hebraisht dhe ishin me kerkese te madhe ne Evrope deri ne fund te
shekullit te 18-te. Vetem tre nga librat e tij mbijetuan. Ibn Zuhr ka
shkruajtur Kitab al-Taisir fi al-Mudauat ua al-Tadbir (Libri i
Thjeshtezimit te Kurimit dhe Dietave) me kerkese te Ibn Rushdiut. Ky
liber ben fjale per gjendjen patologjike dhe kurimin. Libri i dyte
Kitab al-Iktisad fi Islah Al-Anfus ua al-Axhsad (Libri I Kursit te
Mesem te Reformave te Shpirtit dhe Trupit) permbledh semundje te
ndryshme, kurimit dhe higjenes. Gjithashtu flet rreth rolit te
psikologjise gjate kurimit. Libri i trete Kitab al-Aghziya (Libri I
Produkteve Ushqimore) ben fjale per shume ilace dhe rendesine e
ushqimit. Influenca e Ibn Zuhr ne zhvillmin e shkencave mjekesore ka
vazhduar te ndihet per disa shekuj ne te gjithe boten.
| |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 1:53 am | |
| Al-Idrisi (Dreses)
(1099 - 1166 e.r)
Al-Idrisi njihet ne perendim si nje gjeograf qe beri per Mbretin Roxher
II te Sicilise, nje glob prej nje sfere prej argjendi qe peshonte 400
kg. Disa shkollare e shohin si gjeografin dhe kartografistin me te madh
te mesjetes. Ai gjithashtu dha ndihmese te madhe ne bimet mjekesore.
Abu Abdullah Muhamed Ibn Muhamed Ibn Idris Ash-Sharif lindi ne vitin
1099 e.r. ne Ceuta te Spanjes. Ai njihet edhe me emrin e tij te
shkurter Al-Shafir Al-Idrisi al-Kurtubi.
Al-Idrisi u edukua ne Kordova. Ai udhetoi neper shume vende te largeta
pershi edhe Evropen per te mbledhur data gjeografike. Gjeografet
muslimane te asaj kohe kishin bere matje te sakta te siperfaqes se
Tokes, dhe disa harta te te gjithe botes. Al-Idrisi bashkoi keto
njohuri me njohurite e tij. Ishte per arsye te ketyre njohurive qe ai
filloi te terhiqte vemendjen e shume lundertareve evropiane.
Fama dhe kompetenca e tij terhoqen vemendjen e Roxherit II, mbretit
norman te Sicilise i cili e ftoi ate te bente nje harte te perpikte te
botes. Duhet te permendet ketu qe perpara mbretit Roxher Sicilia
qeverisej nga muslimanet dhe ku njohurite e muslimaneve ishin ne
dispozicion te Evropes nepermjet perkthimit latinisht. Al-Idrisi beri
nje top prej argjendi me peshe prej 400 kg ne te cilin hollesisht
regjistroi shtate kontinete dhe rruget e udhetimit, liqenet dhe
lumejte, qytetet me te medha dhe rrafshnaltat dhe malet. Ai gjithashtu
perfshiu informacion te tille si largesia, gjatesia dhe lartesia. Ky
top u shoqerua nga libri i tij "Al-Kitab al-Ruxhari (Libri i Roxherit).
Libri i Al-Idrisit me titullin "Nuzhat al-Mushtak fi Ikhtirak al-Afak"
(Entuziazmi i atij qe deshiron te udhetoje midis klimave) eshte nje
enciklopedi gjeografike e cila permban harta te detajuara dhe
iformacion rreth vendeve evropiane, Afrikes dhe Azise. Me vone ai
perpiloi nje enciklopedi me te kuptueshme te titulluar "Raud-Unas
ua-Nuzhat al-Nafs" (Kenaqesia e njeriut dhe entuziazmi i shpirtit).
Njohurite e tij rreth Nigerit, siper Timbuktuse, ne Sudan, dhe te
ujrave te Nilit ishin te njohura per saktesine tyre.
Al-Idrisi gjithashtu dha kontribut te madh ne shkencen e bimeve
mjekesore dhe shkroi disa libra. Libri me i njohur midis ketyre librave
eshte "Kitab al-Xhami-li-Sifat Ashtat al-Nabatat". Ai rishikoi dhe
sintetizoi gjithe literaturen rreth fushes se bimeve mjekesore dhe u
shtoi edhe kerkimet tij te bera gjate udhetimeve. Ai pershkruan emrat e
disa ilaceve ne disa gjuhe te botes perfshire ketu gjuhen berbere,
siriane, persiane, hindu, greke dhe latine. Idrisi shkruajti gjithashtu
rreth zoologjise dhe faunes. Al-Idrisi vdiq ne vitin 1166 e.r.
Al-Idrisi u be shume me i famshem se sa disa gjeografe te tjere
muslimane dhe kjo per arsyen sepse anije dhe lundertare nga detrat e
veriut, Atlantiku dhe Mesdheu frekuentonin Siciline e cila eshte
pothuajse ne mes te Mesdheut. Disa nga librat e tij u perkthyen ne
latinisht dhe librat e tij rreth gjeografise ishin te njohur per shume
shekuj me radhe. Perkthimi i njerit prej librave te tij u publikua ne
Rome ne vitin 1619. | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 1:55 am | |
| Abul-Velid Muhamed Ibn Rushd
(Averroes)
(1128 - 1198 e.r)
Ibn Rushdi ishte nje gjeni i hapesirave
enciklopedike. Pjesen me te madhe te jetes ai ishte gjykates dhe fizikan
ne te njejten kohe. Megjithate ne Perendim ai njihet si komentatori
i madh i filozofise se Aristotelit, influenca e se ciles depertoi deri ne mendjet e konservatoreve te
klerikeve kristiane ne mesjete perfshire ketu edhe njerez si St.
Tomas Akuinas. |
 | Shpesh ai kishte vizita nga
njerez qe kerkonin keshilla prej tij rreth fushes se mjekesise dhe ceshtje
ligjore. Abul-Velid Muhamed Ibn Rushd ( i njohur ne Perendim me emrin Averroes ) lindi ne
Kordove, Spanje ne vitin 520 v.h. (1128 e.r). Babai dhe gjyshi i tij ishin gjykates te ngritur. Familja e tij ishte
e njohur per dituri dhe kjo i dha atij mjedis te pershtatshem per te te dallohej ne mesime. Ai studjoi ligj
fetar, mjekesi, metematike dhe filozofi. Mesuesit e tij te filozofise
dhe ligjit ishin Abu J'afar Haroon dhe Ibn Baja.
Ne moshen 27 vjecare, Ibn Rushdi u ftua ne Gjykaten e Mohavid ne Marakesh ( Marok), per te
ndihmuar ne krijimin e institucioneve te edukimit Islamik. Nen ndikimin e fuqishem
te Yousuh, ai ishte prezantuar me nje tjeter filozof te
madh musliman qe quhej Ibn Tufail. Te dy ata perkthenin, permblidhnin dhe komentonin disa vepra te Aristotelit (1169
e.r.)
Ne moshen 44 vjecare Ibn Rushdi u caktua gjykates ne Seville. Ate vit ai
perktheu dhe permblodhi nje nga librat e Aristotelit me titullin "de
Anima". Ky liber ishte perkthyer ne latinisht nga Mitchell Skocezi. Dy vjet me
vone Ibn Rushdi shkruajti komente mbi veprat e Aristotelit perfshire ketu edhe
metafiziken. Me vone ate e thirren perseri ne Marrakesh me qellimin qe te punonte si fizikant
per Kalifin.
Ibn Rushd ishte me pervoje ne ceshtjet e besimit dhe ligjit dhe kjo e kualifikoi ate per te zene postin e
Gjykatesit. Pervec kesaj ai ishte i interesuar ne filozofi dhe
logjike. Ne veprat e tij ai u perpoq te shkrinte filozofine dhe fene. Gjithashtu ai ishte
i interesuar ne mjekesi. Sipas filozofit francez Renan, Ibn Rushdi ka shkruar 78 libra me
subjekte te ndryshme.
Nje shqyrtim i kujdesshem i veprave te tij tregon qe Averroes ishte nje
njeri shume fetar. Psh ne nje nga veprat e tij eshte gjetur kjo fraze:"
Cilido qe studjon anatomi do te rrise besimin e tij ne pushtetin e
plote dhe njesimin e
Zotit". Ne veprat e tij mjekesore dhe filozofike shihet thellesia e besimit te tij dhe njohurite qe kishte ai rreth
Kur'anit and zakoneve Profetike te cilat ai shpesh i permend per te mbeshtetur pikepamjet e tij ne lidhje me
ceshtje te ndryshme. Ibn Rushdi ka thene qe gezimi i vertete per njeriun mund te arrihet me te vertete nepermjet
shendetit shendetit mendor dhe psikologjik, dhe njerezit nuk mund te gezojne shendet psikologjik nqs nuk ndjekin
rruget qe te cojne ne gezim ne jeten tjeter dhe nqs nuk besojne ne Zot dhe Njesine e tij.
Ibn Rushd ka komentuar se Islami ka si qellim diturine e vertetet e
cila eshte dituri e Zotit dhe e Krijesave te Tij. Kjo dituri e vertete
perfshin gjithashtu te njohurit e menyrave te ndryshme qe te cojne ne
kenaqesine e kesaj bote
dhe largimin prej mjerimit ne Boten Tjeter. Kjo lloj diturie praktike mbulon dy
dege:
(1) Njohjen e ligjeve lidhur me aspektin material ose te prekshem te jetes
njerezore dhe
(2) shkencat shpirterore te cilat kane te bejne me ceshtje si psh durimin, mirenjohja ndaj Zotit dhe
morali. Ai krahasoi ligjet shpirterore me mjekesine ne
efektin qe ato kane mbi njerezit nga aspekti fizik ne nje ane dhe moral e shpirteror ne anen tjeter. Ai shpjegoi qe
shendeti shpirteror quhet "Takua" ( i drejte dhe i frikesuar ndaj Zotit) ne Kur'an.
Ibn Rushd ka dhene nje ndihmese te madhe ne filozofi, llogjike, mjekesi dhe ligj. Veprat e tij numerohen ne me
teper se 20,000 faqe, prej te cilave me te famshmet jane te lidhura me
filozofine, mjekesine dhe ligjin. Ai shkruajti
20 libra per mjekesine.
Vepra e tij me e rendesishme ne filozofi "Tuhafut al-tuhafut" eshte shkruar ne pergjigje te vepres se
al-Gazalit. Ibn Rushdi eshte kritikuar prej shume
dijetareve muslimane lidhur me kete liber i cili megjithate ka nje influence te thelle ne mendimin Europian, te pakten
deri ne fillimin e filozofise moderne dhe shkencave eksperimentale.
Pikepamjet e tij mbi fatin jane qe njeriu nuk eshte as nen kontroll te plote te fatit te tij dhe nuk
eshte parashikuar plotesisht rreth tij. Ai shkruajti tre komentime per veprat e Aristotelit te cilat ishin te
njohura ne ate kohe nga perkthimet arabe te ketyre veprave. Me e shkurtra e njohur me emrin
Xhami mund te konsiderohet si nje permbledhje rreth subjektit. E mesmja njihet me
emrin Talkhis dhe me e gjata me emrin Tefsir. Keto tre
komentime korrespondojne me tre nivelet e ndryshme ne edukimin e nxenesve; e shkurtra ishte per fillestaret, e
mesmja per studentet qe ishin njohur me subjektin dhe e gjata per studime te avancuara. Komentimi me
i gjate ne fakt ishte nje kontribut origjinal i bazuar me teper ne analizen e tij perfshire
te interpretimit te koncepteve te Kur'anit.
Ibn Rushd shkruajti shume libra rreth teologjise, ne te cilat ai u perpoq te perdorte njohurite e tij rreth
filozofise dhe llogjikes. Nuk eshte per t'u habitur qe
veprat e tij influencuan mesimet fetare Europiane megjithese Averroes eshte
i pafajshem ne shume pikepamje te te ashtquajturit Averroism. Profesor Bammate ne librin e
tij "Kontributi i Muslimaneve ndaj Civilizimit" citon
Renanin: St. Tomas Akuinas ishte "dishpeulli i pare i
komentatoreve te medhenje si psh Averroes. Albert Alagnusi i eshte
borxhli Avicennas, St. Thomas i eshte borxhli per gjithshka
Averroes." Profesor Bammate vazhdon:" I perhireshmi At Asin Palacios, i cili beri studime intensive rreth
teologjise Averroiste te St.Thomasit, dhe ne anje menyre nuk e klasifikon Averroes me Averroist Latin, merr disa
tekste te filozofit Cordovian dhe I krahason ato me
Doktorin Angjelik te (St. Thomas). Ngjashmeria ne mendimet
e tyre konfirmohet nga perdorimi I shprehjeve te ngjashme
me ato te Ibn Rushdiut. Nuk ka me vend per asnje dyshim
rreth influences qe Filozofi Musliman ( Averroes ) kishte
mbi Teologet me te medhenj Katolike."
Libri I tij I njohur Kitab al-Kulyat fi al-Tibb kushtuar
mjekesise eshte shkruar perpara 1162 C.E. Perkthimi
Latinisht I ketij libri njihet me emrin "Colliget". Ne kete
liber Ibn Rushdi ka shtjelluar ne shume aspekte te
mjekesise, duke perfshire ketu edhe diagnozat perkatese,
kura dhe parandalime te semundjeve te ndryshme. Ky liber
fokusohet ne disa pjese ne krahasim me librin e Ibn Sina te
titulluar "al-Qanun" por permban disa vrojtime origjinale
te bera nga vete Ibn Rushdi. Ne Astronomi, ai shkruajti nje
traktet mbi levizjen e sferes, Kitab fi-Harakat al-Falak.
Sipas Draper, Ibn Rushdi njihet me se miri me zbulimin
njollave te Diellit. Ai gjithashtu perblodhi Almagst dhe e
nadu ate ne dy pjese: pershkruarja e sferave, dhe levizja e
sferave. Kjo permbledhje e Almagest u perkthye nga
Arabishtja ne Hebrew nga Jakob Anatoli ne vitin 1231.
Libri I tij rreth njohjes se ligjeve "Bidayat al-Mujtahid
wa-Nihayat-al-Muqtasid" eshte konsideruar nga Ibn Jafar
Zahabi si nje nga librat me te mire ne shkollen e
Malikijve. Veprat e Ibn Rushdiut u perkthyen ne shume gjuhe
te huaja perfshire Latinishten, Anglishten, Gjermanishten
dhe Hebraishten. Pjesa me e madhe e komenteve te tij rreth
filozofise jane ruajtur ne perkthimin Hebraisht ose ne
perkthimet Hebraishte nga perkthyes Hebrenj dhe nje pjese e
vogel ne Arabishten origjinale. Komentimet e tij rreth
zoologjise kane humbur teresisht. Ibn Rushdi gjithashtu ka
shkruar komentime rreth Republikes se Platos, Traktatit te
Galen rreth dridhjeve, llogjikes se al-Farabit dhe shume te
tjera.
Ibn Rushdi eshte konsideruar nje nga mendimtaret dhe
shkencetaret me te medhenj te shekullit te 12. Sipas Filip
Hittit, Ibn Rushdi infuencoi Perendimin nga shekulli I 12
deri ne shekullin e 16. Komentet e tij jane perdorur si
tekste standarte per traktatet e Aristotelit ne shekullin e
14 dhe ate te 15. Librat e tij jane perfshire ne shume
universitete Perendimore deri ne ardhjen e shkencave
eksperimentale moderne. Ibn Rushdi eshte studiuar ne
universitetin e Mexicos deri ne vitin 1831. | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 1:58 am | |
| Nur Al-Din Ibn Ishak Al-Bitruxhi
(Vdiq 1204 e.r)
Nur al-Din Ibn Al-Bitruxhi, i njohur ne perendim me emrin Alpetragius,
lindi ne Marok. Me vone ai emigroi ne Spanje dhe jetoi ne Sevilje. Ai
vdiq ne fillim te shekullit te 13-te rreth 1204 e.r.
Al-Bitruxhi ishte nje nga astronomet me te famshem te kohes se vet.
Libri i tij me titullin "Kitab-al-Haj'ah" ishte shume i njohur ne
Evrope gjate shekullit te 13-te. Ne fillim ky liber u perkthye ne
hebraisht dhe me vone nga kjo gjuhe u perkthye ne latinisht. Edicioni
latinisht i ketij libri u printua ne Viene ne vitin 1531 e.r. Ai tentoi
te modifikonte systemin e levizjes se planeteve te Ptolemeut, por nuk
mundi sepse ndoqi nocionin e levizjes perfekte nga Aristoteli.
Megjithate, disa astronome arabe spanjolle sugjeruan nje orbite
eliptike per levizjen e planeteve.
Ne vepren e tyre te famshme, "Der Mond (1837)" Beer dhe Madler
permendin nje vecori te siperfaqes se Henes pas Al-Bitruxhit. Eshte nje
krater me nje diameter prej 26 miljesh ne seksionin e 8-te te diagrames
henore dhe ka nje kulm ne forme konike ne qender te tij. Muret e tij
pingule dhe rrafshina e tij rrethuese shkelqejne me nje ndricim te
dallueshem. | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 2:00 am | |
| Nasir al-din al-Tusi
(1201 - 1274 e.r)
Al-Tusi eshte nje nga shkencetaret, matematicienet, astronomet,
filozofet, teologet dhe fizikantet me te medhenj te kohes se tij. Ai
ishte nje shkrimtar prodhimtar i cili shkruajti shume traktate ne fusha
te vecanta si agjebra, trigonometria, gjeometria, logjika, metafizika,
etika dhe teologjia.
Abu Xhafar Muhamed Ibn
Muhamed Ibn al-Hassan Nasir al-Din al-Tusi lindi ne Tus, Khurusan
(Irani i sotem) ne vitin 1201 e.r ai studioi shkenca dhe filozofi nen
mbikqyrjen e Kamal al-Din Ibn Yunus. Al-Tusi u rrembye nga agjentet e
Isma'ili Hasan Bin Sabah dhe u dergua ne Alamut ku qendroi deri ne
kapjen e tij prej mongolit Halagu Kan ne vitin 1256 e.r.
I befasuar nga aftesite e vecanta dhe kompetenca e tij ne astrologji,
Ilkanid Halagu Kan e caktoi Al-Tusin si nje nga ministrat e tij. Me
vone ai sherbeu si administrator i Aukafit. Ne vitin 1262 ai ndertoi
nje observatorium ne Meraga dhe drejtoi aktivitetet e ketij
observatoriumi i cili ishte pajisur me pajisjet me te mira te sjella
prej Bagdatit dhe disa qendra te tjera islame te njohura per perhapjen
e diturise. Ky observatorium mes te tjerash permbante nje mur 10 kembe
te larte i cili ishte bere prej bakri, dhe nje azimuth ne forme katrore
te krijuar prej vete Al-Tusit. Instrumente te tjera perfshinin
astrolabet, prezantime te sistemit te yjeve dhe forma sferash. Al-Tusi
vizatoi disa instrumente te tjera per kete observatoriumi.
Al-Tsui prodhoi nje
tabele shume te sakte te levizjeve planetare dhe nje katalog yjesh.
Gjithashti ai e publikoi kete ne nje liber me titullin "Al-Zij-Ilkani",
liber i cili i ishte kushtuar Ilkanit, Halagu Kan. Tabelat ishin
ndertuar duke u bazuar ne vrojtimet e bera prej nje periudhe kohore per
mese 12 vjetesh. Al-Tsui llogariti vleren e 51' per saktesine e
ekuinokseve. Al-Tusi ishte ndermjet te pareve muslimaneve astronome qe
dalluan disa te meta ne modelin e Ptolemeut bazuar ne principet
mekanike dhe rregulluan keto te meta. Kritika e tij per teorite e
Ptolemeut bindi astronomet e ardhshem per nevojen e zhvillimit te nje
modeli tjeter te cilin e mbaroi ne vepren e famshme te Kopernikut.
Al-Zij Ilkani ishte libri me i famshem midis astronomeve deri ne
shekullin e 15-te. Perkujtimorja e tij e titulluar "Tadhkira Fi Ilm
Al-Haja" perfshin projektin e tij gjenial per gjenrimin rektilinear
pergjate diametrit te rrethit te jashtem prej dy levizjeve rrethore. Ne
fund te karieres se tij ai u transferua ne Bagdat dhe vdiq brenda nje
viti ne 1274 ne Kadhiman ( afer Bagdatit , Iraku i sotem)
Al-Tusi ishte nje nga
iniciatoret e trigonometrise sferike e cila perfshinte 6 formula
themelore per zgjidhjen e trekendeshit sferik me kende te drejta. Nje
nga kontributet e tij matematikore me te rendesishme ishte trajtimi i
trigonometrise si nje disipline e re matematikore. Ai shkruajti rreth
koeficienteve binominale te cilat paskali prezantoi me vone.
Al-Tusi ringjalli filozofine e Avicenes. Libri i tij "Ahlak-i-Nasri"
(Etikat Nasiriane) ishte nje nga libra me te rendesishem mbi etikat dhe
ishte i famshem per shekuj me radhe. Taxhrid -al-'Akaid ishte nje veper
e shkelqyer ne filizofine islame. Ai gjithashtu krjoi disa vargje
poezie.
Al-Tusi shkruajti veprat e tij ne arabisht dhe persisht. Sipas Xhorxh
Sartonit 64 traktate jane njohur te kene mbijetuar. Keto u perkthyen ne
latinisht dhe disa gjuhe te tjera Evropiane ne kohet e mesjetes. Libri
i Al-Tusit, "Shaq al-Kata" u perkthye ne latinisht me titullin "Figura
Cata". Disa nga studentet e njohur te Al-Tusit jane Nizam al-Araj i
cili shkruajti nje komentim rreth Almagestit, dhe Kutb ad-Din
ash-Shirazi i cili dha shpjegimin e pare matematikor te kenaqshme te
ylberit. Kontributet e Al-Tusit u vleresuan per shume shekuj me radhe. | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 2:01 am | |
| Ibn el-Nafis Damashku
Ibn el Nafis ka qenė fizikant me reputacion si dhe expert i shquar i
shkollės juridike shafi`i. Ai ėshtė i famshėm pėr zbulimin e sistemit
tė qarkullimit tė gjakut dhe gjithashtu ai ishte i pari i cili
pėrshkruajti strukturėn e mushkrive, bronkes dhe arteries brerore.
Ala-el-Din ebu el-Hasan Ali ibn ebi el-Hazm el-Karshi ibn el-Nafis
el-Damashku lindi mė 1213 nė Damaskė. Edukatėn e mori nė Kolegjin
Mjekėsorė (dhe spital) tė themeluar nga Nur el-Din Zangi. Ibn el-Nafis
studioi mjekėsinė pran dijetarit tė njohur Muhazzab el-Dinj Abd
el-Rrahim. Ai gjithashtu studioi jurisprudencė, letersi dhe teologji.
Ekspertiza dhe reputacioni i tij nė mjekėsi dhe jurisprudencė u
shperblye me emėrimin e tij si Principal i spitalit tė famshėm Nasir nė
Kajro. Aty, ai ushtroi shumė shpecialist mjekėsor duke pėrfshirė edhe
kirurgun e famshėm Ibn el-Kuff el- Masihi. Mė pas ai shėrbeu nė
shkollėn Mensurije nė Kairo. Me vullnetin e tij ai i dhuroi Spitalit
Mansurija shtėpinė e tij, librarinė dhe klinikėn. Ibn el-Nafis ka
vdekur mė 678 H. (1288 M.)
Ibn el-Nafis dha kontribut tė ēmuar nė mjekėsi.. Ai shkruajti komente
dhe kritika tė detajuara mbi njohuritė mjekėsore qė ekzistonin nė kohėn
e tij dhe shtoi shumė kontribute origjinale. Kontributi mė i madh i tij
ishte zbulimi i sistemit qarlullues tė gjakut i cili u rizbulua tre
shekuj mė mbas. Ibn el-Nafis ishte i pari qė bėri pėrshkrimin e saktė
tė strukturės sė mushkrive dhe pėrshkrimin e bronkes si dhe ndėrlidhjen
ndėrmjet enėve tė trupit pėr ajr dhe gjakė. Gjithashtu ai elaboroi
funksionimin e arterjeve brerore si ushqyes tė muskujve kardiak.
El-Shami fi el-Tibb ishte enciklopedia e Ibn El-Nafis e pėrbėrė prej
300 volumesh e cila nuk u kompletua sipas planifikimit pėr shkak tė
vdekjes sė autorit. Ky dorėshkrim ruhet si pėrmbledhje speciale nė
Damask. Libri nė ofthamologji kryesisht ėshtė kontribut i tij origjinal
i cili poashtu ekziston. Nga mesi i librave tė tij Muxhaz el-Kanun u bė
mė i famshmi dhe mė pas disa komentime u shkruan mbi tė. Ai shkruajti
edhe njė libėr tė famshėm Kitab el-Muhtar fi el-Agdhija qė merret me
efektet e djetės nė shėndet. Ai poashtu shkruajti disa komente nė
librin e Hipokrates dhe Kanunit tė Ibn Sinas tė cilėt ende ekzistojnė.
Veprimtaria e Ibn el-Nafis pati influencė tė madhe nė zhvillimin e
shkencės mjekėsore si nė botėn Islame ashtu edhe nė atė Perėndimore.
Ajo shtoi njohuritė mjeksore me qartėsi tė madhe dhe theksoi
precizitetin. Fillimisht vetėm njė libėr i tij u pėrkthye nė gjuhėn
latine. Mė pas shumica e veprimtarisė sė tij ngeli e pa njohur pėr
Evropėn me shekuj tė tėrė. | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 2:02 am | |
| Ibn KHALDUNI
[1332 - 1395] Nga Dr. A. Zahur (Zahoor)
Ibn
Khalduni nė pėrgjithėsi njihet si themeluesi dhe babai i socioligjisė
dhe i shkencave tė historisė. Ai mė sė miri njihet pėr veprėn e tij tė
famshme "Mukaddimah", apo siē quhet nė perėndim "Prologomena". Abd
el-Rrahman Ibn Muhamed, i njohur si Ibn Khaldun, lindi mė 1332 nė Tuniz
nė njė familje me pozitė tė lartė tė migruar nga Sevilja e Spanjės
muslimane. Paraardhėsit e tij ishin arabė jemenitė tė cilėt u vendosėn
nė Spanjė qė vitet e para tė qeverisjes muslimane nė shekullin e tetė. |
 | Gjatė
viteve tė tij tė para tė edukimit, Ibn Khalduni fitoi eksperiencė nga
pjesėmarrja aktive e familjes sė tij nė jetėn intelektuale dhe nė njė
farė mase edhe politike tė qytetit. Nė shtėpinė e tij ishin tė shpeshta
vizitat nga udheheqėsit intelektual dhe politik tė shteteve islame tė
perėndimit (Afrika e Jugut dhe Spanja), shumica e tė cilėve gjetėn
strehim aty. Ibn Khalduni u edukua nė Tuniz dhe Fiz ku dhe studioi
Kur'anin, traditėn e Profetit Muhammedit (a.s.) dhe lėmitė e tjera tė
shkencave islame sikur teologjinė dialektike dhe sheriatin. Gjithashtu
studioi letėrsinė arabe, filozofinė, matematikėn dhe astronominė. Ende
nė moshėn adoleshente ai hyri nė shėrbim tė udhėheqėsit egjiptian
Sulltan Berkuk.
Ibn Khalduni kaloi njė jetė aktive nė politikė para se tė fillonte tė
shkruante kryeveprėn e tij tė famshme pėr histori. Ai punoi pėr
udhėheqėsit nė Tuniz dhe Fiz (tani Marok), Granadė (Nė Spanjėn
muslimane si dhe nė Biaja (nė Afrikėn e Jugut). Nė vitin 1375, Ibn
Khalduni kaloi nė Granadė (Spanjėn Muslimane) i lodhur dhe i zemėruar
vetėm pėr tė ikur nga trazirat nė Afrikėn e Jugut. Fatkeqėsisht, pėr
shkak tė sė kaluarės sė tij, udhėheqėsi i Granadės e pėrzuri atė. Mė
pas ai u kthye nė Algjeri pėr tė kaluar katėr vite nė njė fshat tė
vogėl me emrin Kalat ibn Salama. Po nė kėtė vend ai shkroi
"Mukaddimah", vėllimin e parė tė historisė botėrore qė i siguroi atij
vend tė amshuar ndėr historianėt, sociologėt dhe filozofėt. Ende
karriera e tij ishte e pa sigurtė pėr shkak tė trazirave nė Afrikėn e
Jugut. Pėrfundimisht u shpėrngul nė Egjipt ku edhe kaloi njėzet e pesė
vitet e tij tė fundit. Ne Egjipt ai jetoi i qetė, me famė dhe respekt,
i caktuar nė postin e kryegjykatėsit te shkollės Malikite. Ai ligjėroi
gjithashtu pėr njė periudhė kohore nė universitetin El-Azhar.
Ibn Khalduni u detyrua tė lėvizė nga njė vend nė njė tjetėr, nganjėherė me
vullnetin e tij, por mė shpesh i detyruar nga udhėheqėsit despotik. Kjo
e bėri atė tė pėrfitojė dhe tė mėsojė shumė si rezultat i takimeve tė
shumta me udhėheqės, ambasadorė, politikanė dhe dijetarė nga Afrika e
Jugut, Spanja muslimane, Egjipti dhe vendet e tjera tė botės islame.
Ajo qė mė sė shumti ndikoi nė famėn e Ibn Khaldunit ėshtė libri i tij
"Mukaddimah", kryevepėr nė literaturėn e filozofisė sė historisė dhe
sociologjisė. Tema qendrore e kėsaj vepre gjigante ėshtė identifikimi i
fakteve psikologjike, ekonomike, rrethuese dhe sociale tė cilat
ndikojnė nė pėrparimin e civilizimit njerėzor si dhe nė rrjedhėn e
historisė. Ai analizoi dinamikėn e marrėdhėnieve grupore dhe shpjegoi
se si ndjenjat e grupit (el-Asabijah) shkaktojnė ngritjen e njė
qytetėrimi dhe fuqije politike tė re. Ai identifikoi lėvizjen pothuajse
ritmike (tė pėrsėritur) nė ngritjen dhe rėnien e qytetėrimit njerėzor
dhe analizoi shkaqet qė ndikojnė nė kėtė.
Mendimet revolucionare tė Ibd Khaldunit tėrhoqėn vėmendjen e dijetarėve
muslimanė si dhe atyre perėndimorė. Nė studimet e tij nė histori, ai
ishte pioner nė ndarjen e raporteve historike nė dy kritere themelore:
tė arsyes dhe ligjeve sociale dhe fizike. Ai theksoi katėr pikat bazė
nė studimin dhe analizimin e raporteve historike: 1. dule i lidhur
ngjarjet njėra me tjetrėn pėrmes shkakut dhe efektit, 2. nxjerr
analogji nė mes tė kaluarės dhe tė tashmės, 3. duke marrė nė konsiderim
efektet e rrethanave dhe, 4. duke marrė nė konsiderim efektet e
kushteve ekonomike dhe tė trashėguara.
Ibn Khalduni ėshtė nismėtar i studimit kritik tė historisė. Ai ofroi njė
studim analitik tė qytetėrimit njerėzor, fillimin e tij, faktorėt
ndikues tė zhvillimit dhe shkaqet e rėnies. Kėshtu, ai themeloi njė
shkencė tė re; shkencėn e zhvillimit tė shoqėrisė apo sociologjinė, si
e quajmė ne sot. Ibn Khalduni shkruan: "Unė kam shkruar rreth historisė
njė libėr nė tė cilin kam diskutuar shkaqet dhe pasojat e zhvillimit tė
shteteve dhe qytetėrimeve, dhe pėr rradhitjen e materialit nė libėr kam
ndjekur njė metodė jo familjare dhe e kam shkruar nė mėnyrė tė
ēuditshme dhe inovuese." Duke zgjedhur kėtė metodė tė veēantė analize,
ai themeloi njėkohėsisht dy shkenca tė reja: historinė dhe
sociologjinė.
Ibn Khalduni argumenton se historia ėshtė lėndė e ligjeve universale dhe
citon kriterin pėr tė vėrtetėn historike: "Rregulli pėr tė dalluar tė
vėrtetėn nga jo e vėrteta nė histori bazohet nė mundėsinė apo
pamundėsinė e saj; domethėnė, ne duhet tė analizojmė shoqėrinė
njerėzore dhe tė dallojmė karakteristikat esenciale dhe qenėsore nga
ato tė rastėsishme tė cilat nuk duhet tė merren nė konsideratė, duke
njohur mė mirė ato qė s'ka mundėsi t'i pėrkasin asaj (shoqėrisė). Nėse
ne veprojmė kėshtu, atėherė kemi njė metodė pėr tė dalluar tė vėrtetėn
historike nga gabimet si mjet demonstrues qė nuk lė dyshime. Kjo ėshtė
pikė mbėshtetje e sigurtė me tė cilėn historianėt mund tė vėrtetojnė
atė qė duan."
Pėr shkak tė theksit qė Ibn Khalduni i ka vėnė arsyes dhe nevojės sė saj
pėr tė gjykuar historinė dhe ndodhitė nė shoqėri disa dijetarė pohojnė
qė ai (Ibn Khalduni) ka tentuar qė tė hedh poshtė njohuritė religjioze
dhe t'i zėvėndėsojė me arsyen dhe filozofinė logjike. Kėto pohime janė
tė pa baza. Ėshtė e njohur se disa shkolla mėsojnė gjėra tė paarsyeshme
nė natyrė, por kjo nuk ėshtė e vėrtetė pėr islamin i cili gjithmonė
inkurajon vėzhgimin dhe mendimin, dhe ua kujton pabesimtarėve
mospėrdorimin e logjikės dhe tė menduarit. Njė shembull i kėsaj ėshtė
ajeti 164 i sures sė dytė tė Kur'anit: "Ėshtė fakt se nė krijimin e
qiejve e tė tokės, nė ndėrrimin e natės e tė ditės, tė anijes qė
lundron nė det qė u sjell dobi njerėzve, nė atė shi qė e lėshon
All-llahu prej sė larti e me tė ngjall tokėn pas vdekjes sė saj dhe
pėrhap nė tė nga ēdo lloj gjallese, nė qarkullimin e erėrave dhe reve
tė nėnshtruara mes qiellit e tokės, (nė tė gjitha kėto), pėr njė popull
qė ka mend ka argumente"; si dhe ajeti 170 po nė tė njėjtėn sure "E kur
u thuhet atyre (idhujtarėve): "Pranoni atė qė All-llahu e shpalli!" Ata
thonė: "Jo, ne ndjekim atė rrugė nė tė cilėn i gjetėm prindėrit tanė!"
Edhe sikur prindėrit e tyre tė mos jenė udhėzuar nė rrugėn e drejtė
(ata do t'i pasonin)?"
Ibn Khalduni thoshte se religjioni luan rol tė rėndėsishėm nė bashkimin e
arabėve dhe sjelljen e progresit dhe zhvillimit tė shoqėrive tė tyre.
Ai theksoi se padrejtėsia, despotizmi dhe tirania janė shenja tė qarta
tė rėnies sė shtetit. Filozofia metafizike, thoshte ai, ka vetėm njė
pėrparėsi e qė ėshtė kthjellimi e mendjes. Ai pohon se njohuritė e
botės metafizike nė veēanti nė ēeshtjet fetare mund tė nxjirren vetėm
nga shpallja.
Ai ishte pionier nė lėndėn e edukimit. Presioni dhe pėrdorimi i forcės,
thotė Ibn Khalduni, janė armiq tė mėsimit dhe ēojnė nė pėrtaci dhe
hipokrizi. Fakti qė Ibn Khalduni jetoi nė fazėn fillestare tė rėnies sė
qytetėrimit musliman, e detyroi qė shumicėn e njohurive t'i pėrmbledhi
nga e kaluara. Ai kundėrshtoi vrullshėm praktikat jo tė shėndosha qė
krijonin mospėrparim dhe ngecje tė krijimtarisė tek dijetarėt
muslimanė.
Ibn Khalduni thekson se fenomenet sociale dhe historike duhet t`i
nėnshtrohen analizės objektive dhe shkencore. Historianėt kanė bėrė
gabime gjatė studimit tė tyre tė ndodhive historike pėr shkak tė: 1.
mosnjohjes sė natyrės sė qytetėrimit dhe popullit, 2. anshmėrisė dhe
paragjykimeve dhe 3. tė pranuarit verbėrisht tė raporteve tė dhėna nga
tė tjerėt.
Progresi dhe zhvillimi i vėrtetė vjen me njohjen korrekte tė historisė dhe
njohuria e saktė mund tė arritet vetėm duke ndjekur tri pikat qė
vijojnė: 1. Historiani kurrė nuk duhet tė ketė paragjykime kundrejt
askujt dhe asnjė ideje. 2. Duhet tė shqyrtojė dhe konfirmojė ēdo
informacion tė ofruar. Pra, duhet mėsuar gjithēka rreth historianėve
nga tė cilėt merret informacioni, besueshmėrinė dhe moralin e tyre para
se tė pranohet informacioni si i saktė. 3. Nuk duhet qė historia tė
kufizohet vetėm tek mėsimi i politikės dhe informacioneve ushtarake si
dhe lajmeve pėr udhėheqėsit dhe qeveritė. Pėr studimin e historisė
duhet tė pėrfshihen tė gjitha kushtet: shoqėrore, religjioze si dhe
ekonomike.
"Mukaddimah" gjatė jetės sė Ibn Khaldunit u njoh si vepėr e rėndėsishme. Nė volumet
e tjera rreth historisė botėrore "Kitab el-Ibar" trajton historinė e
arabėve, udhėheqėsit bashkėkohorė muslimanė dhe evropjanė, historinė e
vjetėr arabe, jehude, greke, romake, persiane, historinė islame,
historinė e Egjiptit si dhe historinė e Afrikės sė Jugut. Vėllimi i
fundit trajton nė pėrgjithėsi ngjarjet gjatė jetės sė tij dhe njihet me
emrin el-Tesrif. Sa i pėrket librave tė tjerė, edhe ata u shkruajtėn
nga perspektiva analitike ku dhe fillon tradita e re nė artin e
shkrimit, tė shkruajturit e autobiografisė. Gjithashtu shkruajti edhe
njė libėr nė matematikė i cili nuk ėshtė ruajtur.
Influenca e Ibn Haldunit nė lėndėt e historisė, filozofisė sė historisė,
sociologjisė, shkencave politike dhe edukimit ka mbetur deri nė ditėt e
sotme. Ai gjithashtu njihet si pionieri i artit tė shkrimit tė
autobiografisė, rinovues nė lėndėn e edukatės dhe psikologjisė sė
edukatės si dhe nė stilistikėn e shkrimit arab. Librat e tij janė
pėrkthyer nė shumė gjuhė, si nė lindje ashtu edhe nė perėndim.
| |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 2:04 am | |
| Ulug BEGU
[1393 - 1449] Nga Dr. A. Zahur (Zahoor)
Ulug Begu ka qenė nipi i Timurit
(nė perėndim i njohur Tamerlani), princit Tartar dhe udhėheqėsit tė
Turkestanit. Ai ishte astronom dhe matematikan i dalluar i shekullit tė
pesėmbėdhjetė. I lindur mė 1393 nė Sulltanija nė Azinė
Qendrore, Ulug Begu ishte djali i mbretit Timurid Shah Rukh. Ai ka qenė hafiz i
Kur'anit, pra ka ditur Kur'anin pėrmendėsh. |
 |
Ulug Begu e bėri Samarkandin qytet me famė dhe njė nga kryesorėt nė
qytetėrimin musliman. Nė vitin 1428 ai ndėrtoi medresenė, institucion
pėr studime tė larta, ku u mėsua edhe astronomia. Mė pas, nė vitin
1428, Ulug Begu filloi nė qytetin Samarkand ndėrtimin e observatorit
madhėshtor tre katėsh rreth 90 metra nė diametėr dhe 40 metra tė lartė.
Pėr drejtor tė observatorit caktoi Ali Kudsin, astronom i dalluar
musliman, ndėrkohė qė nė tė punuan mjaft astronomė dhe matematikanė tė
tjerė sikur El-Kashi dhe Kadizada.
Ulug Begu e furnizoi observatorin me instrumentet mė tė mira dhe tė
sofistikuara tė kohės. Aty gjendej edhe kėndmatėsi i cili u pėrdor pėr
pėrcaktimin e pjerrėsisė sė eklipsit nė ekuator, pikėn e ekuinoksit tė
pranverės, gjatėsinė e vitit tropikal si dhe konstante tė tjera
astronomike tė matura gjatė vėzhgimit tė diellit. Gjithashtu aty
gjendej edhe njė lartėsimatės shumė i gjatė i cili i detyroi
mirėmbajtėsit tė hiqnin njė shtresė toke pėr ta zėnė observatoriumi.
Ndėrmjet instrumenteve tė tjera ishin edhe njė trikuetram sėbashku me
njė sferė.
Nė vitin 1437 botoi veprėn e tij mė me famė dhe mė tė qėndrueshme,
katalogun e ri tė yjeve tė quajtur "Zidj-i Xhedid Sultani". Nė tė, Ulug
Begu, rishikoi pozicionet dhe magnitudat e yjeve tė vėzhguara nga
Ptolomeu. Ai gjeti shumė gabime nė llogaritjet e bėra nga Ptolomeu.
Libri pėrfshin njė koleksion tė ndryshėm vėzhgimesh dhe llogaritjesh,
pozicionin e yjeve fikse, rrugėn e yjeve si dhe njohuri tė tjera tė
kohės. Pėrkthimi anglisht i kėtij libri ėshtė botuar nė vitin 1917.
Ulug Begu bėri llogaritjen e gjatėsisė sė vitit e qė ėshtė 365 ditė, 5
orė, 49 minuta dhe 15 sekonda. Pėrveē kėsaj ai pėrgatiti tabelėn
planetare tė lėvizjeve tė cilat ishin shumė tė njohura dhe tė pranuara
nga astronomėt e asaj kohe. Ai studioi lėvizjet vjetore tė pesė
planetėve mė tė shndritshėm: Saturnit, Jupiterit, Marsit, Afėrditės dhe
Merkurit, tė dhėna tė cilat ende konsiderohen shumė tė sakta. Mė 1437,
ai gjithashtu pėrpiloi katalogun e yjeve nė tė cilin pėrcaktoi
pozicionin e 992 yjeve.
Ulug Begu u vra nė vitin 1449 nė Samarkand mbas sundimit tė tij tre
vjeēar tė Turkestanit. Kjo katastrofė solli neglizhimin e
observatoriumit dhe Samarkandi gradualisht e humbi rėndėsinė e tij si
njė qendėr kryesore e astronomisė. Me kalimin e kohės observatoriumi u
shkatėrrua pėrfundimisht dhe vendndodhja e tij u konfirmua nga
arkeologėt rusė nė vitin 1908. Bir dhe Madler nė librin e tyre tė
famshėm Der Mond (1837) pėrmendin njė karakteristikė tė sipėrfaqes sė
hėnės e cila ėshtė emėruar sipas Ulug Begut. Ėshtė pikėrisht emri i njė
rruaze tė rėndėsishme eliptike nė veriperėndim tė seksionit tė
tetėmbėdhjetė.
| |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 2:07 am | |
|
| .. | 
Kjo eshte nje liste e pjesshme e disa prej dijetareve muslimane ne
civilizimin Islam ne shekujt e hershem te Islamit. Kontributet madhore te muslimaneve vazhduan edhe pas shekullit te
pesembedhjete. Kontributet e
qindra personalitetesh te rendesishem muslimane mund te gjenden neper
shume publikime te njohura te historianeve perendimore.
|
| Xhabir ibn Haijan
(Geber)
|
 | Kimi (babai i
kimise) | Vdiq
me 803 e.r |
| Al-Asmai
|
| Zoologji, botani, mbareshtimin kafshesh | 740-828 |
| Al-Huarizmi (Algorizm)
|  | Matematike,
astronomi, gjeografi (algorizem, algjebra, kalkulus) | 770-840 |
| Amr ibn Bakar Al-Xhaiz
|
| Zoologji, gramatike arabe, retorike, Leksikografi | 776-868 |
| Ibn Ishak al-Kindi (Alkindus)
|  | Filozofi, fizike, optike, mjekesi, matematike, metalurgji | 800-873 | |
| |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 2:09 am | |
| Thabit ibn Kura
(Thebit)
|  | Astronomi, mekanike, gjeometri, anatomi. | 836-901 |
| Abas ibn Firnas
|
| Mekanika e fluturimit, planetarium, kristale
artificiale | Vdiq
me 888 |
| Ali ibn Raban
Al-Tabari
|  | Mjekesi, matematike, kaligrafi, letersi | 838-870 |
| Al-Batani
(Albategnius)
|  | Astronomy, matematike, trigonometri | 858-929 |
| Al-Fargani (Al-Fraganus)
|  | Astronomi, inxhinieri civile | 860 |
| Al-Razi (Razes)
|  | Mjekesi, optalmologji, lije, kimi,
astronomi | 864-930 |
| Al-Farabi
(Al-Farabius)
|  | Sociologji, logjike, filozofi, shkence politike, muzike | 870-950 |
| Abul Hasan Ali Al-Masudi
|  | Gjeografi, histori | Vdiq
me 957 |
| Al-Sufi
(Azofi)
|
| Astronomi | 903-986 |
| Abu
Al-Kasim Al-Zahravi (Albukasis)
|  | Kirurgji, mjekesi, (babai i kirurgjise moderne) | 936-1013 |
| Muhamed al-Bujzani
|  | Matematike, astronomi, gjeometri, trigonometri | 940-997 |
| Ibn
al-Haitham (Alhazen)
|  | Fizike, optike, matematike | 965-1040 |
| Al-Mauardi
(Alboacen)
|  | Shkence politike, sociologji, jurisprudence, etike | 972-1058 |
| Abu Raihan Al-Biruni
|  | Astronomi, matematike, (percaktoi perimetrin e tokes) | 973-1048 |
| Ibn Sina
(Avicenna)
|  | Mjekesi, filozofi, matematike, astronomi | 981-1037 |
| Al-Zarkali (Arzarkel)
|
| Astronomy, (shpiku astrolablin) | 1028-1087 |
|
Omar al-Kajam
|  | Matematike, poezi | 1044-1123 |
| Al-Gazali
(Algazel)
|  | Sociologji, teologji,filozofi | 1058-1111 |
Vala e pare
shkaterrimtare ndaj muslimaneve: Ne vitin 1085 Toledo iu mor
muslimaneve, me 1090 Korsika dhe Malta, Provenca me 1050, me
1091 Sicilija dhe Jeruzalemi me 1099. Ne kete periudhe kohore
muslimanet u perballen me shume kryqezata. Kjo periudhe kohore
shenon nje periudhe 100 vjecare shkaterrimi te popujve
musliman qe zgjati rreth 100 vjet.
|
| |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 2:10 am | |
|
| Abu Bakr Muhamed ibn Jahja (Ibn
Baxha)
|
| Filozofi, mjekesi, matematike, astronomy, poezi, muzike | 1106-1138 |
| Ibn Zuhr (Avenzoar)
|  | Kirurgji, mjekesi | 1091-1161 |
| Al-Idrisi (Dreses)
|  | Gjeografi (Harta e Botes, Globi i pare) | 1099-1166 |
| Ibn Tufajl, Abdubacer
|
| Filozofi, mjekesi, poezi | 1110-1185 |
| Ibn Rushd
(Averroes)
|  | Filozofi, ligj, mjekesi, astronomi, teologji | 1128-1198 |
| Al-Bitruxhi
(Alpetragius)
|
| Astronomi | Vdiq
me1204 |
Vala e dyte
shkaterrimtare ndaj muslimaneve: Ne nje periudhe prej
100 vjetesh. Kryqezatat e 1217 - 1291, pushtimi Mongol
(1219-1329). Kryqetaret ne kete kohe jane aktive ne te gjithe
mesdheun nga Jeruzalemi deri ne Perendim ne Spanjen
Islame. Renia e Kordoves muslimane (1236), Valencias (1238)
dhe Seviljes (1248). Pushtimi dhe shkaterrimi Mongol nga
Lindja, Azia Perendimore, India, Persia deri ne boten Arabe.
Renia e Bagdadit (1258) dhe renia e Khalifatit Abasid. 2
milion muslimane masakrohen ne Bagdad. Qendrat kryesore
eksperimentale dhe shkencore Islame shkaterrohen ne kete kohe.
|
Edituar pėr herė tė fundit nga nė Fri Jan 18, 2008 2:14 am, edituar 3 herė gjithsej | |
| | | | il Padrino
Moderator
Numri i postimeve : 32
Age : 38
Registration date : 30/12/2007
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman Fri Jan 18, 2008 2:11 am | |
| [size=13]Ibn al-Baitar[/size]
|  | [size=13]Farmaci, botani[/size] | [size=13]?
- 1248[/size] |
| [size=13]Nasir al-Din
al-Tusi[/size]
|  | [size=13]Astronomi, gjeometri jo Euklidiane[/size] | [size=13]1201-1274[/size] |
| [size=13]Xhalal al-Din Rumi[/size]
|  | [size=13]Sociologji[/size] | [size=13]1207-1273[/size] |
| [size=13]Ibn al-Nafis Damashkiu[/size]
|  | [size=13]Astronomi[/size] | [size=13]1213-1288[/size] |
| [size=13]Al-Fida (Abdulfeda)[/size]
|
| [size=13]Astronomi, gjeografi,
histori[/size] | [size=13]1273-1331[/size] |
| [size=13]Muhamed ibn Abdullah (Ibn
Batuta)[/size]
|
| [size=13]Udhetar boteror, 75,000 milje udhetim dhe kthim nga Maroku ne
Kine[/size] | [size=13]1304-1395[/size] |
| [size=13]Ibn Khaldun[/size]
|  | [size=13]Sociologji,
Filozofi e Historise, Shkenca Politike[/size] | [size=13]1332
- 1395[/size] |
| Ulug Beg
|  | Astronomi | 1393-1449 |
Vala e trete
shkaterrimtare ndaj muslimaneve: Kjo kohe shenon renien
perfundimtare te muslimaneve ne Spanje (1492). Me teper se 1
milion volume shkencore, artistike, filozofike dhe kulturore
Islame u dogjen ne menyre publike ne sheshin Vivarrambla ne
Granade. Kolonizimi filloi ne kete kohe ne Afrike, Azi dhe ne
Amerike.
|
200 vite
me pare nje zhvillim tjeter ndodhi, shkencetari Turk
Hazarfen Ahmed Celebi u nis nga kalaja e Galates dhe
udhetoi permes Bosforit. 50 vite me vone Logari Hasan
Celebi nje anetare tjeter i familjes Celebi dergoi raketen
e pare te bere nga njeriu ne atmosfere, duke perdorur 150
okka (rreth 300 paund) barut si mjet mbushes.
|
- Tipu,
Sulltani i Mysores (1783 - 1799) ne Jug te Indise, ishte
shpikesi i raketes luftarake. 2 nga raketat e tija te
kapura nga Britanezet ne Srirangapatana jane ekspozuar ne
muzeumin e artilerise ne Woolwich ne Londer.
|
|
* Datat e mesiperme jane kthyer
nga kalendari islam (vit hixhri) i cili fillon me Hixhretin, emigrimin e
profetit Muhamed nga Meka ne Medine. Kalendari islam bazohet ne ciklet mujore
henore. 1 v. h. = 662 e.r.
|
| |
| | | | Sponsored content
| | Titulli: Re: Dijetarėt musliman | |
| |
| | | | | | Dijetarėt musliman | |
|
| | Drejtat e ktij Forumit: | Ju nuk mund ti pėrgjigjeni temave tė kėtij forumi
| |
| |
| |
|
